بخش واقعی اقتصاد شامل بخشهای صنعت و بازرگانی و کشاورزی و خدمات است. البته در اقتصادهای تک محصولی معمولا یک بخش هم به بخشهای اقتصادی اضافه می کنند تا بتوان اهمیت آن بخش را به درستی تصویر و تحلیل کرد. مثلا در اقتصادهای وابسته به نفت از جمله ایران، یک بخش هم تحت عنوان “بخش نفت” به بخشهای اقتصادی اضافه می شود. به عبارت ساده تر، کلیه کارخانجات صنعتی، کلیه تجارت کشور، کلیه محصولات کشاورزی و نیز کلیه خدمات از قبیل حمل ونقل و آموزش و خدمات اینترنت و مشابه آنها از زیربخشهای بخش واقعی اقتصاد هستند.
اما بخش مالی یک اقتصاد شامل بازار پول( یعنی بانکها، موسسات اعتباری) و بازار سرمایه( بورس اوراق بهادار، شرکتهای سرمایه گذاری، شرکتهای بیمه، صندوق های بازنشستگی) می باشد.
شکل زیر، در واقع شکل ساختاری یک اقتصاد است که روابط نهادی هریک از بخشهای اقتصاد را نسبت به همدیگر نشان می دهد. در نوشتارهای بعدی، هر یک از بخشها، بازارهای و نهادهای وابسته به بازارها، جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
کارکرد بخشهای واقعی و مالی اقتصاد چیست؟
در تشبیه، بخش مالی و بخش واقعی(حقیقی) اقتصاد را مانند دو بال یک پرنده قلمداد می کنند که بدون داشتن هریک از آنها، امکان رشد و توسعه اقتصادی متصور نیست. در دنیا تقریبا هیچ کشور توسعه یافته ای وجود ندارد که بخش مالی توسعه نیافته داشته باشد. بعبارتی، لازمه توسعه اقتصادی، توسعه بخش مالی است.
وظیفه بخش مالی اقتصاد، “تامین مالی” بخش واقعی اقتصاد است. بعبارت دیگر، بخش مالی در اقتصاد هر کشوری این نقش و وظیفه را دارد که منابع مالی لازم برای ایجاد پروژها و ظرفیتهای اقتصادی و نیز منابع پولی لازم برای سرمایه درگردش واحدهای تولیدی و اقتصادی موجود را تامین نماید.
اندازه بخش مالی در اقتصاد هر کشوری نسبت به اندازه بخش واقعی اقتصاد از اهمیت برخوردار است. زیرا کوچک بودن بخش مالی نسبت به بخش حقیقی این عارضه را در پی خواهد داشت که تمامی نیازهای بخش واقعی اقتصاد پاسخ داده نمی شود و موجب خالی ماندن ظرفیتهای اقتصادی، کاهش رشد اقتصادی، افزایش هزینه تامین مالی، سهمیه بندی منابع مالی و پولی و نیز موجب تشدید فساد مالی می شود. در چنین اقتصادهایی، کسری منابع مالی مورد نیاز بخش واقعی اقتصاد را از طریق سرمایه گذاری خارجی تامین مالی می نمایند.
در اقتصاد ایران، بخش مالی اقتصاد از بخش واقعی کوچکتر بوده و دسترسی به منابع مالی بسیار دشوار و با هزینه های بالا همراه است. از سوی دیگر، مشکلات مربوط به سرمایه گذاری خارجی، موجب گردیده است که اقتصاد کشور نتواند منابع مورد نیاز خود را از خارج از کشور تهیه و تامین نماید. بهمین علت، اقتصاد ایران دارای ظرفیتهای خالی قابل توجهی است.
جای امیدواری بسیار است که با اجرای برجام، کشور بتواند به منابع مالی خارجی برای تامین مالی بخش واقعی اقتصاد دسترسی یابد.
بازار پول و بازار سرمایه چه تفاوتهایی دارند:
در بالا گفته شد که وظیفه بخش مالی، “تامین مالی” بخش واقعی اقتصاد است. بخش مالی در هر اقتصادی‘ از “بازار پول” و “بازار سرمایه” تشکیل شده است. نهادهای بازار پول شامل بانکها‘ موسسات مالی و اعتباری‘ و بازار غیر رسمی پول می باشد و بازار سرمایه‘ متشکل از بورسهای اوراق بهادار‘ شرکتهای بیمه‘ شرکتهای سرمایه گذاری‘ و صندوقهای بازنشستگی است.
همانگونه که قبلا نیز اشاره شد‘ بخش حقیقی اقتصاد برای ایجاد ظرفیتهای جدید اقتصادی نیازمند منابع مالی بلندمدت و برای تامین سرمایه درگردش واحدهای اقتصادی موجود‘ نیازمند منابع مالی کوتاه مدت است. وظیفه و نقش اصلی بازار سرمایه همانا “تامین مالی بلندمدت” و وظیفه و نقش اساسی بازار پول‘ “تامین مالی کوتاه مدت” است.
در ایران‘ اندازه بازار پول بسیار بزرگتر از بازار سرمایه است(حدودا نسبت ۸۰% به %۲۰). به همین دلیل‘ بازار سرمایه توانایی تامین مالی طرحهای توسعه ای را که نیازمند منابع مالی بلند مدت است را ندارد. نهادهای بازار پول که اصولا نقش تامین مالی کوتاه مدت مربوط به تامین سرمایه درگردش واحدهای اقتصادی را باید برعهده داشته باشد‘ در نتیجه سیاستگذاریهای اجباری دولت و بانک مرکزی‘ ناگزیر به پرداخت تسهیلات بلندمدت به طرحهای سرمایه گذاری گردیده اند. تسیهلات تکلیفی سالهای اخیر و نیز سهمیه بندی بخشی تسهیلات اعطایی بانکها نتیجه چنین رویکردی است.
به بخش مالی‘ در کشورهایی که بازار پول از بازار سرمایه بزرگتر باشد‘ Bank- Based و در حالت عکس‘Securities-Based گفته می شود. از اینرو بخش مالی اقتصاد ایران‘ مبتنی بر بانک یا Bank-Based است.
تصویر زیر را ملاحظه بفرمایید
