پتنت چیست و چه مواردی را شامل می‌شود؟

برای هر فرد خلاق، نوآور و ایده‌پردازی، ضروری است بداند پتنت چیست و چه مواردی را دربرمی‌گیرد. پتنت (Patent) که در زبان فارسی از آن با عنوان «ثبت اختراع» یاد می‌شود، ثبت حقی است که از سوی دولت به مخترع داده می‌شود و به وی اجازه می‌دهد دیگران را از ساخت، فروش و بهره‌برداری از اختراع برای مدت‌زمانی مشخص بازدارد. سیستم پتنت، در حقیقت برای تشویق نوآوری‌هایی که برای جامعه سودمند و منحصر‌به‌فرد هستند، طراحی و اجرا شده است. اغلب افراد شاید پتنت را همان حق کپی‌رایت یا چیزی شبیه آن بدانند، اما واقعیت آن است که تفاوت‌هایی آشکار میان این دو وجود دارد.

دولت، پتنت را برای اختراعاتی تضمین کرده است که بنابر قانون معیارهایی مشخص را برآورده کند. این مقاله، چشم‌اندازی کلی از اینکه پتنت چیست ارائه می‌دهد.

انواع پتنت

سه نوع پتنت مختلف وجود دارد: پتنت‌های کاربردی، پتنت‌های طراحی و پتنت‌های گیاهی.

1. پتنت‌های کاربردی (Utility): رایج‌ترین نوع پتنت است و برای دستگاه‌ها، مواد شیمیایی و فرایند‌های نوین ایجاد شده است.
2. پتنت‌های طراحی (Design): برای محافظت از شکل ظاهری و طراحی منحصربه‌فرد اشیای تولیدشده، مانند تزیینات سطوح یا طراحی کلی اشیا ایجاد شده است.
3. پتنت‌های گیاهی (Plant): برای نوآوری در تولید غیرجنسی گونه‌های تازه و متمایز گیاهان، از جمله گیاهان پیوندی ایجاد شده است (تولید غیرجنسی به این معناست که گیاه با روشی به‌جز از راه دانه تکثیر شده باشد، برای نمونه با پیوند یا ریشه‌زایی از قلمه‌ها).

تشخیص اینکه چه چیزی شامل پتنت می‌شود: مقدمات

برای اینکه اختراعی کیفیت ثبت یا پتنت‌شدن داشته باشد، باید «نوآورانه» و «غیربدیهی» باشد. اختراعی نوآورانه است که در مقایسه با دیگر اختراع‌های مشابه‌، در یک یا چند بخش خود متفاوت باشد. همچنین نباید در کمتر از یک سال از زمان درخواستِ ثبت اختراع، در عرصه‌ی عمومی مورد بهره‌برداری، فروش یا ثبت از سوی مخترعی دیگر قرار گرفته باشد. این قانون در حقیقت، بازتابی از سیاست‌ عمومی است که به افشای زودهنگام پیشرفت‌های فناوری کمک می‌کند. از سوی دیگر، اختراعی غیربدیهی به شمار می‌رود که چنانچه کسی که در زمینه‌ی آن اختراع تخصص دارد، آن را پیشرفتی غیرمنتظره و شگفت‌انگیز تلقی کند. مواد طبیعی و قوانین طبیعت، حتی اگر برای نخستین‌بار کشف شده باشند، نمی‌توانند از حق پتنت یا ثبت اختراع برخوردار شوند. اصول انتزاعی، حقایق بنیادین، روش‌های محاسباتی و فرمول‌های ریاضی نیز به‌ خودی‌‌خود واجد شرایط پتنت نیستند؛ اما شیوه‌ای که از این فرمول‌ها یا روش‌ها به شکلی نوآورانه بهره‌برداری کند، می‌تواند نمونه‌ای از پتنت به شمار آید. برای نمونه، فرایندی صنعتی که برای مدل‌سازی کالاهای پلاستیکی با بهره‌گیری از معادلات ریاضی و یک برنامه‌ی رایانه‌ای طراحی شده است، می‌تواند شامل پتنت شود.

باید توجه داشت که یک ایده‌‌‌ یا پیشنهاد محض را نمی‌توان ثبت کرد. مخترع برای ثبت اختراع، باید شیوه‌ی کامل پیاده‌سازی ایده‌اش را مشخص کند. همچنین، این حق به اختراعی که اهدافی غیرقانونی در پی دارد یا داروهای خطرناک تعلق نمی‌گیرد.

سودمندی

مخترعی که برای دریافت پتنت کاربردی اقدام کرده است، باید ثابت کند که اختراع‌ وی سودمند است. اختراع باید کاربردهایی سودمند داشته و نیز قابل به‌کارگیری باشد. دستگاهی که نتواند هدفی را که برای آن طراحی شده است برآورده کند، سودمند نامیده نمی‌شود و در نتیجه، واجد شرایط برای پتنت یا ثبت شدن نیست. یک اختراع سودمند تنها زمانی برای دریافت پتنت کاربردی واجد شرایط است که در یکی از پنج دسته‌ی زیر قرار گیرد: یک فرایند، دستگاه، مصنوع، ترکیبی از مواد یا توسعه‌ی یکی از آنها باشد. به طور کلی، یک فرایند صنعتی یا فنی، روشی است که به کمک آن می‌توان تغییر فیزیکی مشخصی در ویژگی‌ها یا کیفیت مواد ایجاد کرد. یک دستگاه وسیله‌ای است که برای انجام کاری مشخص از انرژی استفاده می‌کند. اصطلاح مصنوع به فرایندی مربوط می‌شود که در طی آن، فراورده‌ای از طریق هنر یا صنعتگری ساخته می‌شود. ترکیبی از مواد ممکن است شامل آمیزه‌ای از عناصر یا ترکیبات شیمیایی تازه باشد. توسعه نیز شامل اضافه کردن یا ایجاد تغییر در یک فرایند، دستگاه، مصنوع یا ترکیب شناخته‌شده است.

یک نوآوری را نمی‌توان پتنت کرد اگر:

• اکتشاف باشد؛
• نظریه‌ای علمی یا روشی ریاضیاتی باشد؛
• اثری زیباشناختی، ادبی، نمایشی یا دیگر آفریده‌ی هنری باشد؛
• طرح یا روشی برای انجام یک فعالیت ذهنی، بازی یا کسب‌وکار باشد؛
• شیوه‌ای از ارائه‌ی اطلاعات یا خروجی یک برنامه‌ی رایانه‌ای باشد؛
• اگر نوآوری ماهیتی فراتر از این جنبه‌های انتزاعی را دربرگیرد و در نتیجه، ویژگی‌هایی فیزیکی و ملموس داشته باشد (مانند دستگاهی ویژه برای انجام یک بازی جدید) در این صورت ممکن است بتوان آن را پتنت کرد.

همچنین نمی‌توان گونه‌‌های گیاهی، یک روش درمانی برای انسان یا حیوان از طریق جراحی یا مداوا یا روشی برای تشخیص بیماری را ثبت کرد.

نمونه‌هایی از نوآوری‌های قابل پتنت

این دسته‌بندی، همه‌ی نوآوری‌هایی را که توسط انسان عرضه شده‌اند و نیز فرایند آفرینش آنها را شامل می‌شود. نمونه‌هایی از نوآوری‌های قابل پتنت عبارت‌اند از:

• نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای رایانه‌ای؛
• فرمول‌ها و فرایند‌های شیمیایی؛
• باکتری‌ها، گیاهان و حیواناتی که از نظر ژنتیکی مهندسی شده‌اند؛
• دارو‌ها؛
• تجهیزات پزشکی؛
• طراحی مبلمان؛
• جواهرات؛
• منسوجات و طراحی پارچه؛
• آلات موسیقی.

اقدام کردن برای محافظت از پتنت

برخلاف حق کپی‌رایت، پتنت به صورت خودکار ایجاد نمی‌شود؛ مخترع باید برای پتنت اقدام کند. وی باید در کمتر از یک سال از زمان علنی شدن اختراع خود در عرصه‌ی عمومی، برای نمونه شرح اختراع یا پیشنهاد فروش آن، برای پتنت اقدام کند. مخترع یا وکیل وی، باید پیش از اقدام برای دریافت پتنت، یک بررسی اولیه انجام دهد تا مطمئن شود که آیا واجد شرایط دریافت پتنت می‌شود یا خیر. در ایالات متحده، روند کار چنین است که درخواست پتنت و هزینه‌ی ثبت آن به اداره‌ی پتنت و نشان تجاری آمریکا ارسال و در آنجا توسط مأمور آزمونگرِ پتنت بررسی می‌شود.

اگر پتنت به اختراع تعلق بگیرد، مخترع باید هزینه‌ای دیگر پرداخت کند تا دولت گزارشی درباره‌ی اختراع و نحوه‌ی بهره‌برداری از آن منتشر نماید. فقط یک وکیل متخصصِ پتنت یا آژانس پتنت می‌تواند پرونده‌‌های ثبت اختراع را پیش از اداره‌ی پتنت و نشان تجاری، تحت پیگرد قانونی قرار دهد. پیش از آنکه فردی بتواند به عنوان وکیل پتنت یا آژانس پتنت مجوز دریافت کند، باید دارای مدرک در زمینه‌های فنی یا علمی مشخص باشد.

پتنت‌های کاربردی و گیاهی از زمان ثبت آن تا ۲۰ سال به طول می‌انجامد، درحالی‌که پتنت‌های طراحی ۱۴ سال اعتبار دارند. اگر صاحب یک پتنت کاربردی، هزینه‌ی ابقای آن را پرداخت نکند، پتنت زودتر باطل می‌شود. پس از اینکه دوره‌ی پتنت به پایان رسید، آن اختراع به دارایی‌های عمومی تبدیل می‌شود و همه‌ی افراد می‌توانند آن را بفروشند یا از آن بهره‌برداری کنند. برای نمونه، پس از اینکه دوره‌ی پتنت تیلنول (Tylenol) به پایان رسید، دیگر شرکت‌های داروسازی، تولید نسخه‌ی عمومی این دارو را آغاز کردند.

پتنت چه حقوقی به مخترع می‌دهد؟

پتنت این حق را به شما می‌دهد که دیگران را از بهره‌برداری از اختراع یا نوآوری‌تان بازدارید، یا می‌توانید انتخاب کنید که افراد پس از توافق با شما، از آن بهره‌برداری کنند. همچنین، پتنت این حق را به شما می‌دهد که در برابر کسانی‌ که تخلف کرده‌اند، اقدامات قانونی لازم را انجام دهید و ادعای خسارت کنید. لازم نیست که مخترع برای بهره‌برداری از اختراع خود آن را ثبت کند، اما زمانی که اختراع عمومی شود، دیگر هیچ مراقبتی در برابر بهره‌برداری‌های احتمالی وجود نخواهد داشت و مخترع نیز دیگر نمی‌تواند آن را ثبت کند. دفتر مالکیت معنوی تضمین نمی‌کند که دیگران یک اختراع پتنت‌شده را کپی نکنند. بنابراین، این بر عهده‌ی دارنده‌ی پتنت است که اقدامات لازم را انجام دهد تا مطمئن شود که به طرح یا ایده‌اش تعدی نشده است. زمانی که ایده‌ای ثبت شد یا به عرصه‌ی عمومی راه یافت، دیگر نمی‌توان آن را ثبت کرد.

نقض پتنت

اگر مخترعی گمان می‌کند کسی از اختراع ثبت‌شده‌ی وی بدون اجازه بهره‌برداری کرده است، می‌تواند علیه فرد یا نهاد متخلف به دادگاه شکایت کند. اگر دادگاه موافقت کند، دارنده‌ی پتنت می‌تواند جریمه، هزینه‌ی وکالت، خسارتی متناسب با حق امتیاز و نیز حکم توقیف (دستوری که متخلف را از نقض پتنت منع کند) دریافت کند. البته باید توجه داشت که اقدام قانونی برای نقض پتنت ممکن است تا حدودی زمان‌بر و پرهزینه باشد، از این رو، موارد نقض غالبا به صورت توافقی رفع می‌شوند.

قوانین پتنت پیچیده هستند: یا یک وکیل تماس بگیرید

اگر اختراعی دارید که می‌خواهید از آن محافظت کنید، شایسته است با قوانین کلی ثبت اختراع و مالکیت معنوی آشنا شوید. با برخورداری از یک پتنت، شما می‌توانید به شرکتی دیگر مجوز بهره‌برداری دهید یا خودتان وارد کسب‌وکار شوید، اما ناکامی در ثبت درست پتنت نیز می‌تواند پایانی بر رویاهای شما باشد. اگر برای ثبت اختراع نوآورانه‌تان به مشاوره‌ی حقوقی نیاز دارید، حتما با یک وکیل متخصص تماس بگیرید.

برگرفته از: smallbusiness business-and-ip-centre