زنگ هشدار تراز تجاری به صدا درآمده است. براساس جدیدترین آمار گمرک ایران که به تازگی منتشر شده، در ۴ ماه منتهی به تیرماه سال جاری، تراز تجاری ایران منفی شده است. پس از برجام به واسطه گشایش‌های ناشی از این اتفاق و اثر روانی آن در وضعیت اقتصادی کشور، پس از ۳۷ سال شاهد تراز تجاری مثبت در کشور بودیم. اما به دلیل اینکه این موضوع با حمایت متغیرهای بنیادی (نرخ ارز) همراه نشد، عمر تراز تجاری مثبت هم کوتاه شد و امسال شاهد تداوم آن نبودیم. کارنامه صادرات در ۴ ماه منتهی به تیر ۱۳۹۶ در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته از افت ارزشی ۵۴/ ۹ درصدی حکایت دارد و در مقابل، میزان واردات در این مدت، رشد ارزشی ۹۷/ ۲۳ درصدی داشته است. البته آمارهای منتشر شده، تجمیع میزان تجارت در ۴ ماه ابتدایی سال است. به همین دلیل جزئیات تجارت در ماه‌های گذشته در دسترس نیست. حجم تجارت خارجی در مدت زمان مذکور ۲۹ میلیارد و ۲۷۲ میلیون دلار بوده و با سبقت گرفتن واردات از صادرات طی این مدت، تراز تجاری کشور هم در ۴ ماه منتهی به تیرماه منفی ۲ میلیارد و ۳۵۴ میلیون دلار رقم خورده است. کارشناسان اعتقاد دارند در حال حاضر مهم‌ترین متغیر اثرگذار در تراز تجاری، نرخ ارز است. اما به دلیل اینکه روند نرخ واقعی ارز در ۴ سال اخیر منفی بوده، بر صادرات اثر کاهشی می‌گذارد که نتیجه آن نیز تراز تجاری منفی است.

تحلیلگران اعتقاد دارند که روند تجارت در چند سال اخیر حاکی از بدتر شدن وضعیت تجارت خارجی است. اگر به آمارهای ۴ ماه منتهی به تیرماه سال‌های ۹۴،‌ ۹۵ و ۹۶ نگاهی بیندازیم و تراز تجاری این سال‌ها را با یکدیگر مقایسه کنیم، پی به وخامت حال تجارت می‌بریم. تراز تجاری در سال ۹۴ که هنوز سند برجام امضا نشده بود، منفی ۳۸۷ میلیون دلار بوده است. در سال ۹۵ با امضای برجام، جو روانی این رفع محدودیت‌ها تاثیر مثبت خود را در تجارت خارجی نیز نشان داد و تراز تجاری ایران در ۴ ماه منتهی به تیر ۱۳۹۵، مثبت ۲ میلیارد و ۱۲۳ میلیون دلار بود. اما در طول سه سال اخیر، تنها در سال ۹۵ تراز تجاری ایران مثبت بوده و امسال نیز به تراز تجاری منفی بازگشتیم و این بار فاصله واردات و صادرات حتی بیشتر از سال ۹۴ است. تراز تجاری سال ۹۶ معادل ۲ میلیارد و ۳۵۴ میلیون دلار به نفع واردات رقم خورده که نشان از فاصله گرفتن قابل توجه واردات از صادرات دارد. البته شاید بخشی از دلایل تراز منفی ایجاد شده در سال جاری را بتوان به انتخابات و ماه رمضان مربوط دانست. اما آنچه مشخص است، روند مناسبی در تجارت خارجی کشور طی نمی‌شود.

البته پیش از این، هشدار کاهش صادرات از سوی وزیر صنعت، معدن و تجارت داده شده بود. محمدرضا نعمت‌زاده، تنش‌های منطقه‌ای و از دست دادن بازارهای منطقه را دلیل اصلی کاهش صادرات اعلام کرد. البته تحلیل کارشناسان در مورد کاهش صادرات در سال ۹۶ با یکدیگر متفاوت است. برخی بر این باورند که محیط کسب و کار در کشور نامساعد است و تولید در این محیط، به سختی انجام می‌پذیرد. همچنین به میزان خام‌فروشی نیز اشاره دارند و آن را هم ناشی از کوتاهی در به‌وجود آوردن ساز‌و‌کار درونی کردن ارزش افزوده در اقتصاد می‌دانند.

حجم تجارت خارجی

آمارهای منتشر شده از سوی گمرک ایران نشان می‌دهد میزان واردات در ۴ ماه منتهی به تیر سال ۹۶ به لحاظ وزنی معادل ۱۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تن است و به لحاظ ارزشی توانسته ۱۵ میلیارد و ۸۱۳ میلیون دلار را رقم بزند. این در حالی است که میزان واردات در مدت زمان مشابه سال گذشته به لحاظ وزنی ۹ میلیون و ۹۵۸ هزار تن و به لحاظ ارزشی ۱۲ میلیارد و ۷۵۶ میلیون دلار بوده است. در نتیجه، در این بخش از تجارت خارجی با افزایش ۴۸/ ۱۳ درصدی به لحاظ وزنی و افزایش ۹۷/ ۲۳ درصدی به لحاظ ارزشی مواجه بوده‌ایم.

بخش دیگر تجارت خارجی که شامل صادرات بوده نیز حاکی از آن است که در ۴ ماه منتهی به تیر ۹۶ میزان صادرات، رقمی معادل ۳۷ میلیون و ۶۳۷ هزار تن را به لحاظ وزنی و ۱۳ میلیارد و ۴۵۹ میلیون دلار را به لحاظ ارزشی تجربه کرده است. این در حالی است که میزان صادرات در مدت زمان مشابه سال گذشته به لحاظ وزنی ۴۲ میلیون و ۵۲۳ هزار تن و به لحاظ ارزشی، ۱۴ میلیارد و ۸۷۹ میلیون دلار در کارنامه صادراتی ۴ ماه منتهی به تیرماه سال گذشته ثبت کرده است. بر این اساس، میزان صادرات به لحاظ وزنی افت ۴۹/ ۱۱ درصدی و به لحاظ ارزشی افت ۵۴/ ۹ درصدی را نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته نشان می‌دهد.

اقلام عمده و مقاصد صادراتی

به گفته کارشناسان آنچه آمارهای تجارت خارجی کشور روایت می‌کنند، آن است که در افزایش صادرات با ارزش افزوده بیشتر توفیق نداشته‌ایم و متاسفانه کالاهای صنعتی، کشاورزی و معدنی کمترین سهم را داشته‌اند که این، جای تامل دارد و باید راهکاری برای خروج از این وضعیت پیدا کرد؛ این در حالی است که هر تن کالای صادراتی ایران، به‌رغم اینکه نسبت به چهارماهه ابتدایی سال قبل، ۵/ ۲ درصد به لحاظ ارزشی رشد داشته، ولی به ۳۵۸ دلار رسیده که نشانگر خام‌فروشی در صادرات است.

براساس این گزارش، آمار صادرات قطعی به تفکیک میعانات گازی، پتروشیمی و سایر کالاها حکایت از آن دارد که صادرکنندگان توانسته‌اند در بخش پتروشیمی، ۹ میلیون و ۵۵۵ هزار تن از این کالا را که ارزشی معادل ۴ میلیارد و ۶۸۹ میلیون دلار داشته، در طول ۴ ماه منتهی به تیر امسال به بازارهای جهانی صادر کنند. سهم وزنی کالاهای پتروشیمی از کل صادرات در مدت زمان مذکور ۳۹/ ۲۵ درصد و سهم ارزشی آن ۸۴/ ۳۴ درصد است. میزان صادرات این کالا در مدت زمان مشابه سال گذشته، به لحاظ وزنی ۹ میلیون و ۹۱۹ هزار تن با سهم ۳۳/ ۲۳ درصدی از کل میزان صادرات و به لحاظ ارزشی، ۴ میلیارد و ۸۷۰ میلیون دلار با سهم ۷۳/ ۳۲ درصدی بوده است. بنابراین صادرات این کالا در ۴ ماه منتهی به تیرماه سال جاری در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته به لحاظ ارزشی افت ۷۲/ ۳ درصدی و به لحاظ وزنی افت ۶۷/ ۳ درصدی را تجربه کرده است.

همچنین در ۴ ماه منتهی به تیر سال جاری، ۵ میلیون و ۹۰۳ هزار تن میعانات گازی به ارزش ۲ میلیارد و ۳۱۵ میلیون دلار صادر شده که دارای سهم وزنی ۶۸/ ۱۵ درصد و سهم ارزشی ۲۰/ ۱۷ درصد از کل صادرات است. صادرات این کالا در مدت زمان مشابه سال گذشته به لحاظ وزنی ۶میلیون و ۶۸ هزار تن و به لحاظ ارزشی ۲ میلیارد و ۴۱۶ میلیون دلار بوده که توانسته از کل صادرات در آن مدت، سهم وزنی ۲۷/ ۱۴ و سهم ارزشی ۲۴/ ۱۶ را از آن خود کند. بنابراین در این بخش نیز صادرات میعانات گازی با افت وزنی ۷۲/ ۲ درصدی و افت ارزشی ۱۷/ ۴ درصدی مواجه بوده‌اند.

در سایر کالاها هم شاهد افت ارزشی و وزنی صادرات نسبت به مدت زمان سال گذشته هستیم. صادرات سایر کالاها در ۴ ماه منتهی به تیر سال جاری، به لحاظ وزنی ۲۲ میلیون و ۱۷۹ هزار تن و به لحاظ ارزشی ۶ میلیارد و ۴۵۴ میلیون دلار بوده است. سهم وزنی این دست کالاها از کل صادرات در مدت زمان نام برده شده، ۹۳/ ۵۸ درصد و سهم ارزشی آنها، ۹۶/ ۴۷ درصد است. اما مقایسه حجم صادرات در این بخش با مدت زمان مشابه سال گذشته نشان می‌دهد، در ۴ ماه منتهی به تیرماه ۹۵، ۲۶ میلیون و ۵۳۶ هزار تن کالا به ارزش ۷ میلیارد و ۵۹۳ میلیون دلار به بازارهای بین‌المللی صادر شده و توانسته سهم وزنی ۴۰/ ۶۲ درصدی و سهم ارزشی ۰۳/ ۵۱ درصدی را از آن خود کند. بنابراین صادرات در سایر کالاها نیز با افت وزنی ۴۲/ ۱۶ درصدی و افت ارزشی ۹۹/ ۱۴ درصدی مواجه بوده است.

آمار و ارقام صادرات کالا نشان می‌دهد در سه بخش مذکور(پتروشیمی، میعانات گازی و سایر کالاها) نه تنها به لحاظ ارزشی افت داشته‌ایم بلکه به لحاظ وزنی نیز شاهد کاهش میزان صادرات بوده‌ایم. این موضوع نشان می‌دهد که خریداران کالاهای ایرانی در دنیا کاهش یافته‌اند. اقلام عمده صادرات طی ۴ ماه منتهی به تیرماه سال‌جاری شامل «میعانات گازی» به ارزش ۲ میلیارد و ۳۱۵ میلیون دلار و سهم ارزشی ۲۰/ ۱۷ درصد، «سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها به جز بنزین» به ارزش ۵۱۲ میلیون دلار و سهم ارزشی ۸۱/ ۳ درصد، «پلی‌اتیلن گرید فیلم با چگالی کمتر از ۹۴درصد به جز نوع پودری» به ارزش ۴۸۵ میلیون دلار و سهم ارزشی ۶۰/ ۳ درصد، «پروپان مایع شده» به ارزش ۴۴۶ میلیون دلار و سهم ارزشی ۳۲/ ۳ درصد و «متانول» به ارزش ۴۲۶ میلیون دلار و سهم ارزشی ۱۷/ ۳ درصد بوده است.

عمده صادرات کشور در چهار ماه منتهی به تیرماه سال ۹۶ به کشورهای چین، عراق، امارات، کره‌جنوبی و هند است. محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات در تحلیل خود از آخرین آمارهای تجارت خارجی کشور می‌گوید: در بحث صادرات نیز افت شدید صادرات به امارات و هند را شاهد هستیم که بیشتر این موضوع، به رفع تحریم‌ها برمی‌گردد و نشان می‌دهد که معاملات ایران با کشورهای طرف تجاری خود، بدون واسطه صورت می‌گیرد. صادرکنندگان ایرانی ۱۰ میلیون و ۳۳۹ هزار تن کالا به ارزش ۲ میلیارد و ۸۴۱ میلیون دلار را به چین صادر کرده‌اند که در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته، به لحاظ وزنی افت ۷۲/ ۷ درصدی و به لحاظ ارزشی نیز افت ۶۸/ ۲ درصدی را تجربه کرده است.

دومین مقصد عمده کالاهای ایرانی، عراق است که توانسته تا پایان تیرماه در سال جاری، ۴ میلیون و ۱۳۵ هزار تن کالای ایرانی به ارزش ۲ میلیارد و ۵۲ میلیون دلار را در بازارهای خود جای دهد. میزان صادرات به این کشور در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته، به لحاظ وزنی با افت ۷۱/ ۱۳ درصدی و رشد ۵۴/ ۶ درصدی مواجه بوده است. بر این اساس، صادرکنندگان ایرانی کالاهای گران‌تری را به این کشور صادر کرده‌اند. سومین مقصد کالاهای ایرانی هم امارات است که صادرکنندگان ایرانی ۵ میلیون و ۹۵۸ هزار تن کالا به ارزش ۲ میلیارد و ۳۷ میلیون دلار به این کشور صادر کرده‌اند. مقایسه این میزان صادرات با مدت زمان مشابه سال گذشته نشان می‌دهد صدور کالاهای ایرانی به لحاظ وزنی افزایش ۹۶/ ۲ درصدی و به لحاظ ارزشی کاهش ۵۹/ ۱۵ درصدی را تجربه کرده است. بنابراین کالاهای ایرانی ارزان‌تری به این کشور صادر شده است.

کره‌جنوبی چهارمین مقصد صادراتی کالای ایرانی است. در ۴ ماه منتهی به تیرماه سال ۹۶ معادل ۳ میلیون و ۳۴۸ هزار تن کالای ایرانی به ارزش یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار به این کشور صادر شده است. این میزان در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته حاکی از آن است که صادرات به کره‌جنوبی به لحاظ وزنی رشد ۸۷/ ۱۷ درصدی و به لحاظ ارزشی نیز رشد ۹۶/ ۱۵ درصدی را رقم زده است. هند پنجمین مقصد صادرات ایران است و در مدت زمان مورد بررسی ۳ میلیون و ۴۰۶ هزار تن کالای ایرانی به ارزش ۹۲۶ میلیون دلار را در بازارهای خود جای داده است. میزان صادرات به این کشور نشان می‌دهد که به لحاظ وزنی رشد ۰۳/ ۶ درصدی و به لحاظ ارزشی افت ۸۲/ ۱۱ درصدی نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته رقم خورده است. از سویی کالاهای ارزان‌تری نیز به این کشور صادر شده است. متوسط قیمت هر تن کالای صادراتی نیز ۳۵۸ دلار بوده که نسبت به مدت زمان مشابه سال قبل ۲۹/ ۲ درصد افزایش داشته است.

اقلام و کشورهای عمده وارداتی

اقلام عمده وارداتی طی ۴ ماه منتهی به تیرماه سال‌جاری شامل «برنج» به ارزش ۶۰۳ میلیون دلار و سهم ارزشی ۸۱/ ۳ درصد، «ذرت دامی» به ارزش ۴۸۴ میلیون دلار و سهم ارزشی ۰۶/ ۳ درصد، «وسایل نقلیه موتوری با حجم سیلندر ۱۵۰۰ سی‌سی تا ۲۰۰۰ سی‌سی به جز آمبولانس و هیبریدی» به ارزش ۴۲۶ میلیون دلار و سهم ارزشی ۶۹/ ۲ درصد، «لوبیای سویا» به ارزش ۳۳۸ میلیون دلار و سهم ارزشی ۱۳/ ۲ درصد و «قطعات منفصله برای تولید اتومبیل سواری ردیف ۸۷۰۳ بنزینی با حجم سیلندر ۲۰۰۰ سی‌سی با ساخت داخل ۱۴درصد تا کمتر از ۳۰ درصد به استثنای لاستیک» به ارزش ۳۱۱ میلیون دلار و سهم ارزشی ۹۶/ ۱ درصد بوده است. همچنین کشورهای عمده طرف معامله ایران نیز به ترتیب عبارتند از: چین، امارات، کره‌جنوبی، ترکیه و هند.

لاهوتی در این خصوص نیز عنوان می‌کند: واردات کشور را بیشتر کالاهای سرمایه‌ای، اساسی و قطعات منفصله تولید تشکیل می‌دهد؛ ضمن اینکه این موضوع نشان می‌دهد که کالای ساخته شده کمتری به کشور وارد شده و بیشتر واردات را کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای تشکیل می‌دهند؛ این امر نشان می‌دهد که واردات پشتیبان کیفی‌سازی و تولید کالاهای باکیفیت است و می‌تواند در ادامه مسیر، تولیدات ایرانی را با شرایط بهتری رقم زند. میزان واردات از چین نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته با رشد ۸۳/ ۱۸ درصدی به لحاظ ارزشی و افت ۳۴/ ۶ درصدی به لحاظ وزنی روبه‌رو بوده است، به عبارتی تجار ایرانی یک میلیون و ۲۹۴ هزار تن کالای چینی را به ارزش ۳ میلیارد و ۴۹۵ میلیون دلار وارد کرده‌اند. چین سهم ارزشی معادل ۱۰/ ۲۲ درصدی را از واردات به خود اختصاص داده است.

یک میلیون و ۵۶۱ هزار تن کالای اماراتی نیز به ارزش ۲ میلیارد و ۹۹۲ میلیون دلار در ۴ ماه منتهی به تیرماه سال جاری به بازارهای ایران وارد شده که نسبت به مدت زمان مشابه سال قبل، به لحاظ ارزشی رشد ۲۴/ ۴۲ درصدی و به لحاظ وزنی نیز رشد ۸۹/ ۳ درصدی را ثبت کرده است. کره‌جنوبی نیز توانسته در مدت زمان مورد بررسی ۴۴۲هزار تن کالای تولیدی خود را که ارزشی معادل یک میلیارد و ۷۴ میلیون دلار دارد، به بازار ایران وارد کند. مقایسه آمار مدت زمان مشابه سال گذشته درخصوص تجارت با این کشور نشان می‌دهد که به لحاظ وزنی با رشد ۳۱/ ۴ درصدی و به لحاظ ارزشی با رشد ۱۵ درصدی روبه‌رو هستیم. ترکیه ۵۸۹ هزار تن کالا را به ارزش ۹۵۸ میلیون دلار و هند ۷۷۵ هزار تن کالا را به ارزش ۸۹۱ میلیون دلار به ایران وارد کرده‌اند. واردات از ترکیه به لحاظ وزنی و به لحاظ ارزشی نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته، رشد داشته است. اما در واردات از هند به لحاظ وزنی شاهد افت واردات هستیم در حالی که به لحاظ ارزشی، واردات از این کشور رشد داشته است. همچنین متوسط قیمت هر تن کالای وارداتی ۱۳۹۹دلار بوده که نسبت به مدت زمان مشابه سال قبل خود، حدود ۲۱/ ۹ درصد در ارزش دلاری افزایش داشته است.