رصد و نظارت یکی از ابزارهای کلیدی برای نمایش مدیریت شایسته است، تنها از طریق نظارت است که می‌توان عملکرد یک نهاد را رصد و پیشرفت یا پس‌رفت آن را ارزیابی کرد. این کار در نهادهای مالی به وسیله ارزیابی آکچوئریال انجام می‌شود. به‌طور ویژه، ارزیابی‌های آکچوئریال نقش بسیار مهمی در تحلیل و بازبینی وضعیت مالی طرح‌های بیمه اجتماعی و پیشنهاد سیاست‌های مناسب برای تضمین پایداری آن‌ها ایفا می‌کند. برآورد آثار تعدیلات و اصلاحات مختلف در یک طرح بیمه اجتماعی و نیز ارزیابی دلالت‌های مالی ایجاد یک طرح جدید از کارکردهای مهم مهارت آکچوئریال در بیمه اجتماعی است. بهره‌گیری از این مهارت برای ارتقای مدیریت علمی صندوق‌های بیمه اجتماعی همواره مورد تأکید نهادهای بین‌المللی همچون سازمان بین‌المللی کار(ILO)، بوده است. با وجود این، بررسی تجربه صندوق‌های مستمری کشور نشان می‌دهد که علوم آکچوئریال در اداره این صندوق‌ها نقش پررنگی نداشته است، به گونه‌ای که تاکنون بیشتر تعدیلات و اصلاحات ایجادشده در صندوق‌های بازنشستگی، بدون ارزیابی آکچوئریال مناسب، عمدتا از تصمیمات سیاسی ناشی شده و به همین دلیل، وضعیت مالی صندوق‌ها را تحت‌فشار قرار داده است. نظر به اهمیت این نوع ارزیابی‌ها و استمرار آن‌ها و با تدبیر مدیرعامل و هیئت‌مدیره محترم سازمان تامین‌اجتماعی، مؤسسه عالی پژوهش تامین‌اجتماعی مکلف شد با جلب مشارکت و انعقاد قرارداد رسمی با سازمان بین‌المللی کار، ضمن انجام ارزیابی آکچوئریال مزایای بلندمدت سازمان تامین‌اجتماعی در سال ١٣٩۵ و ارائه گزارشی استاندارد در این زمینه، هم‌زمان دانش و مهارت کارشناسان سازمانی را نیز ارتقا بخشد و بدین ترتیب، استمرار تهیه این نوع گزارش‌ها در سازمان را تضمین کند. پروژه تحت نظارت کلی آندره پیکارد، آکچوئری ارشد و رئیس واحد خدمات آکچوئریالِ بخش حمایت اجتماعی در ILO، به‌اجرا درآمد. تیم آکچوئری ILO برای انجام این ارزیابی را آقایان پی‌یر پلاموندون، مشاور بین‌المللی آکچوئریال در ILO و نویسنده کتاب مهم و پرکاربرد تکنیک آکچوئریال در تامین‌اجتماعی (Actuarial practice in social security) و وینسنت پلاموندون، کارشناس مدل‌سازی آکچوئریال، تشکیل می‌دهند. گروه ILO طی سه مأموریت، که آخرین آن در هفته پیش رخ داد، ضمن جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات موردنیاز برای ارزیابی شامل اطلاعات جمعیتی، اقتصادی، بازار کار و داده‌های مربوط به سازمان تامین‌اجتماعی و آشنایی با قوانین مرتبط با تامین‌اجتماعی، مفروضات الگو را بر اساس نظرات کارشناسی و داده‌های موجود نهایی کردند و موارد مختلف را با کارشناسان کشور به بحث و بررسی گذاشتند. برای این منظور، علاوه بر تشکیل یک کارگروه داخلی متشکل از همکاران سازمان و مؤسسه، که با تشکیل جلسات به‌صورت مستمر تیم خارجی را گام‌به‌گام در تدارک گزارش (جمع‌آوری داده‌های موردنیاز، تعیین مفروضات، انتقال قوانین مربوطه و رفع ابهامات کارشناسان خارجی در مورد آن‌ها و مانند آن) همراهی کردند، کارشناسانی از مرکز آمار ایران، سازمان ثبت احوال کشور و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، همچنین نمایندگانی از وزارت تعاون، کار و رفاه‌اجتماعی، وزارت امور اقتصادی، سازمان برنامه و بودجه کشور و شرکای اجتماعی (نمایندگان کارگران، کارفرمایان و اتحادیه بازنشستگان کارگری کشور) در دو مأموریت اول دعوت شدند. در این راستا، صحت مفروضات و داده‌های مورداستفاده در الگو توسط کارشناسان بحث و بررسی و گزینه‌های احتمالی اصلاحات با نمایندگان کارگری و کارفرمایی به مشورت گذاشته شد. ماحصل این تلاش‌ها، ارائه گزارش مقدماتی سازمان بین‌المللی کار از ارزیابی آکچوئریال مزایای بلندمدت سازمان تامین‌اجتماعی و نرم‌افزار محاسباتی مربوط به آن به تیم کارشناسان داخلی بود که طی مأموریت اخیر مورد بحث و بررسی قرار گرفت. آن‌گونه که انتظار می‌رفت، نتایج این گزارش، که حدود یک ماه آینده نهایی می‌شود، نشان از ناپایداری مالی سازمان تامین‌اجتماعی دارد، به‌طوری که اگر اقدامات عاجل و مناسبی در این زمینه انجام نشود، آینده این سازمان و لذا جمعیت تحت‌پوشش آن به‌مخاطره می‌افتد. با توجه به تعداد جمعیت تحت‌پوشش سازمان و نظر به چهره نابهنجار فقر به‌خصوص در سنین سالمندی، تبعات این خطر بسیار گسترده خواهد بود. در این شرایط، هیچ تعلل و تأخیری در اجرای اصلاحات جایز نیست، چنان‌که گزارش سازمان بین‌المللی کار هم بر این موضوع صحه گذاشته است، زیرا با در نظر داشتن پدیده سالمندی جمعیت و کاهش نسبت پشتیبانی (نسبت بیمه‌شدگان به مستمری‌بگیران) به حدود ٧درصد طی ٨٠ سال آینده دیگر فرصتی برای درنگ باقی نمانده است. سازمان بین‌المللی کار برای بهبود این وضعیت اصلاحاتی را پیشنهاد کرده است که ناظر بر کاهش مخارج و افزایش درآمدهاست. کارشناسان ILO، با شناسایی دو موضوع سخاوتمندی در مقررات مربوط به ارائه مزایا و مشکلات مربوط به حکمرانی مالی، چندین گزینه اصلاحات پارامتریک و ساختاری شناخته‌شده و مرسوم در جهان را ارائه کرده‌اند که عبارت‌اند از: اصلاح فرمول مستمری با کاهش نرخ تعلق مستمری و استفاده از ارزش روز دستمزد تمام طول دوران اشتغال به‌عنوان مبنای محاسبه مستمری، افزایش سن بازنشستگی و مرتبط‌ساختن آن با افزایش امید به زندگی، اصلاح قوانین مربوط به مستمری بازماندگان، تشکیل اداره محاسبات آکچوئریال، انجام ارزیابی‌های آکچوئریال منظم و دوره‌ای، انجام ارزیابی‌های آکچوئریال قبل از تصویب هرگونه قانونی که بر سازمان اثرگذار است، تعیین استراتژی سرمایه‌گذاری، برخورد با بدهی‌های مربوط به حق‌بیمه‌های سهم دولت و تفکیک حساب‌ها برای شاخه‌های مختلف تامین‌اجتماعی (مزایای بلندمدت، مزایای کوتاه‌مدت، مقرری بیکاری و مراقبت درمان). با این حال، در این گزارش، بر اساس پیش‌بینی‌های مالیِ انجام‌شده، تأکید شده است، علاوه بر اعمال اصلاحات و تغییرات پیشنهادی در خصوص برقراری مستمری‌ها، افزایش نرخ حق‌بیمه به‌منظور تضمین پایداری مالی طرح طی دهه‌های آتی اجتناب‌ناپذیر است. از این رو، کارشناسان ILO توصیه می‌کنند یک مکانیسم خودکار (یا یک قاعده) باید در قانون آورده شود تا به موجب آن اصلاح نرخ حق‌بیمه بر اساس نتایج ارزیابی آکچوئریال اعمال شود. یکی دیگر از دستاوردهای مهم این پروژه، علاوه بر ارائه گزارشی منطبق بر استانداردهای جهانی، آموزش و انتقال دانش و مهارت ارزیابی آکچوئریال مزایای بلندمدت به گروه کارشناسان داخلی بوده است. آموزش انجام ارزیابی آکچوئریال مزایای بلندمدت و تهیه گزارش‌های استاندارد بر پایه آن از تعهدات سازمان بین‌المللی کار در این پروژه بوده که در خلال مأموریت‌های کارشناسان ILO در ایران، همچنین، از طریق اعزام ۵ نفر از کارشناسان داخلی به کارگاه‌های آموزشی مرتبط در تورین ایتالیا انجام شد. اعضای کارگروه کارشناسان داخلی به ریاست آقای دکتر حسین مشیری تبریزی، مدیرکل دفتر آمار و محاسبات اقتصادی و اجتماعی سازمان تامین‌اجتماعی، عبارت‌اند از: دکتر حسام نیکوپور، دکتر امین حسن‌زاده (ناظر داخلی طرح)، بنفشه محمودیان، مجید حسن‌زاده، علی خسروبیگی، محمدرضا حوله‌ای، نرگس اکبرپور روشن، هاله فرزانه، رامین اقبال‌زاده و حسن باقری. در اینجا بر خود لازم می‌دانم از همکاری و تلاش بی‌دریغ و مستمر اعضای کارگروه به‌ویژه آقای دکتر مشیری برای تهیه گزارش یادشده تشکر کنم، بی‌تردید بدون همکاری ایشان این کار به نتیجه نمی‌رسید. امید می‌رود با تشکیل این گروه، تهیه این نوع گزارش‌های استاندارد برای سازمان در سال‌های آتی توسط کارشناسان داخلی استمرار یابد. در خاتمه، شایان ذکر است، با توجه به اهمیت موضوع اصلاحات صندوق‌های بازنشستگی، پژوهش‌های مختلف دیگری هم در مؤسسه در حال انجام است که ابعاد مختلف موضوع را، علاوه بر بُعد مالی آن، موردبررسی قرار می‌دهند. برای نمونه می‌توان به مطالعاتی اشاره کرد که به ابعاد اجتماعی و سیاسی اصلاحات صندوق‌ها پرداخته‌اند. امید است با این تلاش‌ها بتوان بسته‌ای از اصلاحات را طراحی کرد که ضمن بهبود وضعیت صندوق، دامنه پیامدهای منفی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را به حداقل ممکن برساند و به واسطه آن، همراهی مردم و دولت با اصلاحات حاصل شود.
نویسنده: دکتر شهرام غفاری، رئیس مؤسسه عالی پژوهش تامین‌اجتماعی
منبع: هفته نامه آتیه نو شماره ١۵٩
