ناظر اقتصاد: قدمت تحقیق و توسعه به اندازه ابداع اولین ابزارها توسط بشر است، اما توجه بیشتر به تحقیق و توسعه با افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات متنوع پس از انقلاب صنعتی در سال‌های ۱۷۶۰ تا ۱۸۳۰ آغاز شد و در انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات و دیجیتال به اوج رسید. در سال ۱۹۶۰ بود که تحقیق و توسعه به معنای امروزی آن یعنی R&D فراگیر شد و در برخی شرکت‌ها نیز واحد مجزایی برای آن در نظر گرفته شد.
طبق تعریف سازمان جهانی یونسکو، تحقیق و توسعه فرایندی پویا و به هم پیوسته از تحقیقات پایه‌ای، تحقیقات کاربردی و تحقیقات توسعه‌ای است، به طوری که نتایج علمی هر مرحله به صورت ذخیره‌ای از دانش در طول زمان گردآوری می‌گردند. این ذخایر به عنوان ورودی مهم و با ارزشی می‌باشد که منشأ ایده‌ها و اختراعات جدید برای مرحله عمل است، به طور مثال دانش فنی و فناوری در تحقیقات کاربردی از طریق تلفیق نتایج حاصل از تحقیقات پایه‌ای و ذخایر دانش موجود در مرحله تحقیقات کاربردی، طی یک فرایند به دست می‌آید. سرمایه‌گذاری در زمینه تحقیق و توسعه، در کشورهای توسعه‌یافته به امری مسلم تبدیل شده است در این کشورها در زمان تخصیص بودجه، تحقیق و توسعه از اولویت‌ها است. امروزه کشورهایی می‌توانند وارد عرصه رقابت در سطح بین‌المللی شوند که همواره در پی استفاده از فناوری‌ها و نوآوری‌های جدید باشند این امر با داشتن مراکز تحقیق و توسعه فعال و مطابق با معیارهای نوین جهانی امکان‌پذیر خواهد بود.
طبق آخرین آمارهای موجود، میزان مخارج صرف شده در زمینه تحقیق و توسعه در ایران در سال ۲۰۱۲ حدود ۰.۳% از تولید ناخالص داخلی بوده است. همان‌طور که در نمودار شکل ۱ مشخص است سهم تحقیق و توسعه از GDP سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ در ایران کاهش یافته و به نظر می‌رسد ارتباطی بین رشد GDP و تحقیق و توسعه وجود ندارد.
در سال ۲۰۱۲، تعداد پژوهشگران در زمینه تحقیق و توسعه در ایران حدود ۶۹۱ نفر به ازای یک میلیون نفر و تعداد تکنسین‌ها در این زمینه حدود ۱۸۶.۳ به ازای هر میلیون بوده است. تعداد درخواست‌های ثبت پتنت برای ایران در سال ۲۰۱۶ حدود ۱۴۹۳۰ مورد بوده که نسبت به سال گذشته ۹.۱۱% رشد داشته است.
دو عامل بنیادی که باعث رشد پایدار یک کشور در زمینه تحقیق و توسعه می‌شود یک نوع نگاه و فرهنگ موجود تحقیق در آن کشور است و دو تعریفی که مدیران آن کشور از توسعه در ذهن خود دارند در این گزارش تمرکز بیشتر بر روی عامل اول در ایران است.
تعداد مقالات منتشر شده در مجلات علمی برای ایران در سال ۲۰۱۶ برابر ۴۰۹۷۵ عنوان بوده و میانگین نرخ رشد سالانه مقالات از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۶ حدود ۱۳.۸۳% بوده با توجه به این تعداد مقالات، ایران رتبه ۱۵ را در جهان دارد که رتبه مناسبی می‌باشد. سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا تعداد مقالات می‌تواند شاخص مناسبی برای وضعیت تحقیق و توسعه در یک کشور باشد یا نه؟
در بحث تولید ثروت از علم ایران جایگاه مناسبی ندارد وابستگی اقتصاد ایران به بخش نفت و گاز و سهم بالای این بخش در تولید ناخالص داخلی و رتبه جهانی ایران در اقتصاد دانش بنیان (رتبه ۹۴) گویای این مسئله است.
یکی از نقدهایی که به رویکرد تحقیق در ایران وجود دارد نگاه کمی برخی از پژوهشگران و اساتید در تولیدات مقالات علمی است. در واقع سؤالاتی که در مقالات به آن‌ها پاسخ داده می‌شود برگرفته از مسائل موجود در صنعت و دنیای واقعی نیست؛ یکی از دلایل مهم آن نبود ارتباط بین دانشگاه و صنعت است این مسئله در زمان‌های مختلف در ایران در سطوح مختلف مدیریتی کلان مطرح شده ولی تا به حال راه‌حلی اساسی برای آن اندیشیده نشده است.
متأسفانه نگاه برخی از پژوهشگران و اساتید در تولیدات مقالات علمی کمی بوده و هدف بیشتر افزایش تعداد مقالات است. در واقع سؤالاتی که در مقالات به آن‌ها پاسخ داده می‌شود برگرفته از مسائل موجود در صنعت و دنیای واقعی نیست؛ یکی از دلایل مهم آن نبود ارتباط بین دانشگاه و صنعت است.
نبود فرهنگ تحقیق در ایران نیز از مشکلات مهم دیگر در زمینه تحقیق و توسعه در شرکت‌های مختلف به خصوص شرکت‌های دولتی است. در معنای واقعی تحقیق و پژوهش، محقق در به دنبال جواب سؤالی است که جواب آن مشخص نیست و حتی شاید در انتهای تحقیق متوجه شود روش او برای جواب به چنین سؤالی اشتباه بوده یا سؤال به درستی تعریف نشده است. این در حالی است که در عمده تحقیقاتی که در دانشگاه و سازمان‌ها انجام می‌شود جواب سؤال تحقیق از قبل به‌صورت پیش‌فرض در ذهن مشخص است و روش و فرایند تحقیق را طوری انتخاب می‌شود که به جواب مورد نظر حاصل شود و توجیه علمی برای آن بیان شود. در واقع جو حاکم بر تحقیق به گونه‌ای است که اگر محقق به جواب مورد نظر نرسد و مشخص شود روش او در تحقیق نادرست بوده برای وی این نتیجه خوشایند نیست. در حالی که این نوع نگاه در حوزه پزشکی و دارویی که ایران دارای دستاوردهای قابل توجهی در این حوزه در سطح جهان بوده، و بعضاً علوم دقیقه وجود ندارد یا بسیار کمتر است. که یکی از دلایل آن وجود روش‌های متفاوت تحقیق این حوزه با علوم دیگر است. با این حال این نوع نگاه باید به خصوص به حوزه‌های مدیریتی و علوم انسانی که قدرت توجیه پذیری مطالب در تحقیقات بالا است تسریع یابد. در کشورهای پیشرفته در تمامی حوزه‌های علمی، رویکرد به نتایج تحقیقات متفاوت است. در این کشورها رد گزینه و رسیدن به این نتیجه که سؤالات تحقیق اشتباه بوده به همان اندازه رسیدن به گزینه‌های بهینه ارزشمند است و سرمایه مهمی برای تحقیقات آتی محسوب می‌شود.
ضعف مدیریت در زمینه تحقیق و توسعه نیز از مشکلات دیگر در این حوزه است. این که در ایران چه تعداد مدیر آموزش دیده در این زمینه حضور دارند و یا مدیران سازمان‌های دولتی متولی این حوزه تا چه میزان با مباحث مدیریتی این حوزه آشنایی دارند. با این حال، بهبود مهارت و دانش مدیریت در این حوزه در نیازمند ارتقا است تا بتوان این پتانسیل بالای نیروی انسانی فعال در زمینه تحقیق و توسعه را به طور مناسب سازمان‌دهی و هدایت کرد. در واقع شکل‌گیری فرهنگ تحقیق که در بالا به آن اشاره شد، بخش اعظمی از آن به مدیریت کلان فرهنگی مربوط می‌شود.
نتیجه‌گیری
تا فرهنگ تحقیق در دانشگاه‌ها و به طور بنیادی‌تر در مراکز آموزش ابتدایی و متوسطه شکل نگیرد، نمی‌توانیم شاهد تحولات اساسی و پایدار در زمینه تحقیق و توسعه باشیم. تا وقتی که هدف دانشجویان از اتمام پایان‌نامه‌های دانشگاهی صرف رسیدن به مدرک تحصیلی و تولید مقالات به منظور افزایش درجات علمی در دانشگاه‌ها باشد، در شرکت‌ها به منابع صرف شده در زمینه تحقیق و توسعه به عنوان هزینه نگاه شود و نتایج این هزینه‌های صرف شده باید خود را به عنوان درآمد در صورت‌های مالی نشان دهد و نگاه سرمایه‌گذاری به مخارج صرف شده برای تحقیق و توسعه وجود نداشته باشد، تخصیص بودجه بیشتر و افزایش سازمان‌های متولی در زمینه تحقیق و توسعه در ایران نمی‌تواند باعث تحولات اساسی و سریز این دانش در صنعت و اقتصاد شود و مزیت‌های پایداری را خلق کند.
