خیار تبعض صفقه
تصور کنید آقای الف برای دوران بازنشستگی‌اش تصمیم گرفته در روستایی به کشاورزی مشغول شود. در همین راستا از یکی از ساکنان روستا زمین کشاورزی به مساحت ۳ هکتار خریداری می‌نماید. پس از معامله مشخص می‌شود که ۱ هکتار از زمین کشاورزی به دلیل سیلاب از بین رفته است. آقای الف معامله را در مورد زمین باطل می‌کند. با توجه به اینکه ۲ هکتار از زمین همچنان قابل کشت می‌باشد، کشاورز معتقد است معامله در مورد این بخش صحیح می‌باشد پس بنابراین از آقای الف قیمت آن را مطالبه می‌کند. آیا آقای الف ملزم است تراکتور را بپذیرد؟
زمانی که چیزی مورد معامله قرار می‌گیرد (اعم از خرید و فروش، اجاره ویا سایر معاملات) انتظار طرفین آن است که شی معامله شده و عِوَض آن به طور کامل تحویل داده شود. گاهی بعد از انجام معامله به دلایلی بخشی از آن باطل می‌شود، در این موارد خریدار می‌تواند به استناد خیار تبعض صفقه معامله را فسخ نماید.
خیار به معنای اختیار برهم زدن معامله و تبعض صفقه در لغت به معنای تکه‌تکه شدن معامله است. خیار تبعض صفقه یعنی اختیار برهم‌زدن کل معامله در زمانی که بخشی از آن صحیح و بخشی باطل است.
در مورد مثالی که در ابتدای متن بیان شد آقای الف، یک زمین ۳ هکتاری را خریداری کرده است. زمانی که معامله در مورد بخشی از زمین باطل می‌شود خریدار دو انتخاب خواهد داشت. او می‌تواند معامله را مورد بخش صحیح قرارداد بپذیرد و بعد از کم کردن قیمت زمین از کل قیمتِ توافق شده بهای آن را بپردازد. هم چنین می‌تواند کل معامله را به استناد این خیار، فسخ نماید.
در مواردی که خریدار تصمیم می‌گیرد بخش صحیح معامله را بپذیرد، ممکن است قیمت توافق شده از قیمت واقعی کمتر یا بیشتر باشد. بنابراین لازم است به همان نسبت از قیمت توافق شده کم شود. فرمولی که در این موارد مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارت است از:
برهم خوردن بخشی از معامله ممکن است از راه‌های مختلفی باشد که به اختصار بررسی خواهیم کرد:
۱- بطلان: همان طور که گفته شد در صورت بطلان بخشی از معامله می‌توان از خیار تبعض صفقه استفاده کرد؛ مثلا اگر مال فروخته شده از اموال ممنوعه باشد. مانند مواد مخدر یا مُسکِر یا بخشی از مال متعلق به شخص دیگری باشد.
۲- انفساخ: برای مثال در جایی که بخشی از کالا قبل از اینکه به دست خریدار برسد، تلف می‌شود. در این مورد هم می‌توان از خیار تبعض صفقه استفاده کرد.
۳- اجرای خیار فسخ: در این مورد تردید وجود دارد. بهتر آن است که این خیار را قابل اجرا ندانیم.
۴- اقاله: دو طرف با توافق یکدیگر بخشی از معامله را بر هم می‌زنند. خیار تبعض صفقه در اینجا هم جاری نخواهد شد زیرا این وضعیت عمدا به وجود آمده است.
نکته‌ای که باید بدانیم اینست که خیار تبعض صفقه زمانی توسط خریدار قابل اعمال است که ناآگاهانه در این وضعیت قرار گرفته باشد. برای مثال اگر او بداند که خانه دو مالک دارد ولی با این وجود کل خانه را از یکی از آن‌ها بخرد، پس از بطلان بخشی از معامله نمی‌تواند با خیار تبعض صفقه بخش دیگر را هم باطل نماید. (ماده ۴۴۳ قانون مدنی)
در جایی که یک کالا مورد معامله قرار می‌گیرد، در مورد نامگذاری این خیار اختلاف نظر وجود دارد. مثلا آقای الف خانه یکی از روستائیان را که به تازگی فوت کرده و اموالش به ورثه او رسیده است خریداری می‌نماید. بعد از معامله یکی از ورثه ادعا می‌کند که ۳/۱ خانه به او تعلق دارد ولی سایر ورثه بدون اطلاع او خانه را به آقای الف فروخته‌اند. بدیهی است که معامله در مورد بخشی از خانه که متعلق به آن ورثه است باطل می‌باشد. در صورتی که آقای الف تمایلی نداشته باشد که با آن ورثه در مالکیت خانه سهیم شود و یا خانه را به دو قسمت تقسیم کند می‌تواند کل معامله را به استناد خیار تبعض صفقه فسخ نماید. البته عده‌ای معتقدند که در مواردی مانند مثال بالا که یک کالا مورد معامله قرار می‌گیرد، برهم زدن معامله به استناد «خیار شرکت» می‌باشد. در قانون مدنی از خیار شرکت هیچ اسمی به میان نیامده است؛ بنابراین با توجه به کاربرد مساوی هر دو خیار، بهتر آن است که در این موارد نیز از خیار تبعض صفقه استفاده کنیم.
منبع : http://mahdad.ir
