آبخیزداری چیست؟

در منابع و مراجع علمی و دانشگاهی و در عرصه اجرا تعاریف متعددی از آبخیزداری شده که به هم نزدیک ولی متفاوت هستند. لکن تعریف حقوقی که از آبخیزداری در قانون رودخانه‌های مرزی مصوب[۱] ۱۸ اسفندماه ۱۳۸۳ آمده، یک تعریف جامع و مانع می‌باشد، به شرح زیر:

الف) آبخیزداری:  مدیریت منابع زیست‌محیطی یک آبخیز به‌نحوی که به بهترین وجه اهداف مدیریت طرح را برای بهره‌برداری مداوم از این منابع برآورده سازد.

ب) حوزه‌ی آبخیز: حوزه‌ی آبریز با آبخیز – پهنه‌ای است که تمام روان‌آب ناشی از بارش وارد بر روی آن را یک رودخانه، آب‌رو، دریاچه و یا یک آب انباشت دریافت می‌نماید.

شماتیک یک حوضه آبخیز و نحوه جمع‌آوری آب باران.

ج) منابع زیستی: عبارت است از آب،خاک، منابع گیاهی، منابع جانوری، و هوا که یک اکوسیستم را شامل شود.

د) موضوع فعالیت آبخیزداری : کلیه‌ی اقداماتی که مجموعاً امکان مدیریت و بهره‌برداری پایدار منابع زیستی را در حوضه‌ی آبخیز فراهم نماید.این فعالیت‌ها ابتدا از حفاظت آب و خاک کشور شروع شده، به همین دلیل تفکر این است که آبخیزداری به حفاظت آب و خاک ختم می‌شود، در حالی که موضوع بسیار وسیع و همه‌جانبه است و نیازمند مطالعه و اطلاعات آمایشی و پایه‌ حوزه‌های آبخیز می‌باشد.

با این تعاریف در حوزه‌های آبخیز باید آبخیزداری مدل‌سازی بشود. چگونه این مهم اتفاق می‌افتد؟

ه) دسته‌بندی حوزه‌های آبخیز

حوزه‌های آبخیز در سه بخش «بالا دست، میانی، و پایین دست» دسته‌بندی می‌شوند.

حوزه بالا دست: مناطق شیبدار و کوهستانی را شامل می‌شوند.

حوزه میانی: شامل مناطق آبرُفتی با شیب کم و قابلیت نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی است.

حوزه پایین دست: شامل جلگه‌ها، دشت‌ها و الخ.

در این خصوص برای هر بخش مدل‌های خاص خودش باید تعریف بشود؛ و برای طراحی مدل‌های مورد نظر باید اطلاعات علمی کاملی را در حوزه‌های مختلف تهیه نمود؛ که متکی به قابلیت‌های هر حوزه طرح‌های مربوطه تهیه و به مورد اجرا گذاشته شود.

دوم؛ آبخیزداری چگونه می‌تواند تولید ثروت نماید؟

در کشور ما مناطق بسیاری مورد مطالعه قرا گرفته‌اند که برای آنها امکان تهیه طرح‌های تولید اشتغال و ثروت به‌طور حتم وجود دارد. طرح‌هایی که منجر به رونق تولید و ثروت خواهند شد؛ اگر امکانش فراهم شود شاید مفید باشد که به‌صورت گزارش‌های اختصاصی، فعالیت‌های نمونه آبخیزداری که منجر به تولید کار و ثروت شده‌اند را به استحضار مخاطبان این پرونده برسانیم.

نمونه آبخیزداری مطالعه شده و مدل‌سازی شده موفق دولتی که قابلیت ترویجی داشته

پخش سیلاب در حوزه‌های میانی (سردشت‌های آبرفتی قابل نفوذ)

طی سال‌های گذشته با شناسایی ۱۴ میلیون هکتار آبرفت در سردشت‌ها که ظرفیت پخش سیلاب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی پایین دست را داشتند، شناسایی شدند؛ که با مسئولیت معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهادسازندگی ۳۷ ایستگاه پخش سیلاب ایجاد شد؛ افق نهایی، وسعت عرصه‌های پخش به مساحت ۲۰۰ هزار هکتار بود، نهایتاً ۶۳ هزار هکتار آن پس از انجام مطالعات دقیق علمی به  اجرا در آمد. به‌عنوان نمونه در اولین گزارش از این بسته، ابتدا به معرفی ایستگاه پخش سیلاب «گره‌بایگان» خواهیم پرداخت.

ایستگاه پخش سیلاب گره‌بایگان (ایستگاه مادر).

 پخش سیلاب بر روی آبخوان‌ها

امروز این طرح به‌عنوان یک طرح مهم زیست‌محیطی مورد توجه محافل علمی دنیا بوده است؛‌ امید می‌رود از این پس هم پیگیری ترویج آن با جدیت بیشتری دنبال شود.

پخش سیلاب گره‌بایگان فسا.

منطقه گره‌بایگان در ۱۹۰ کیلومتری جنوب شرق شیراز و ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان فسا واقع شده است. ایستگاه تحقیقات آبخوان‌داری کوثر در این منطقه  قرار دارد. وجه تسمیه آن (گره‌بایگان) از کوه «گر» که عاری از پوشش گیاهی است گرفته شده است. این ایستگاه عرصه یکی از نادرترین طرح‌های تحقیقاتی کشور است که توجه جدی محافل علمی جهان را به خود جلب نموده و سازمان خواروبار جهانی (FAO) آن را به‌عنوان دیدگاهی نو در آبخیزداری معرفی و اعلام نموده است. این طرح تحقیقاتی با به کارگیری آبخوان‌ها که مخروطه‌های افکنه آبرفتی در خروجی حوزه‌های آبخیز هستند، به‌عنوان عرصه مناسب برای پخش سیلاب و طراحی تأسیسات مکانیکی موردنیاز، امکانات عملی جدیدی برای حفظ و استفاده از آبهای خروجی از حوزه‌های آبخیز را فراهم آورده است. پخش سیلاب در آبخوان نه‌تنها به‌عنوان سدی زیرزمینی کم‌هزینه که با بهره‌دهی مناسب می‌تواند بخشی از آب خروجی را ذخیره نموده و بدون تبخیر و هدر رفت آن را حفظ کند، بلکه با تغذیه‌ی سفره‌های پایین دست و پر آب نمودن آنها حیات و باروری دشت‌های پایین دست را تضمین کرده و از همه مهمتر عرصه پخش سیلاب در آبخوان را که یک ریگ‌زار لم‌یزرع است به جنگل و مرتع مشجر تبدیل می‌کند. آنچه در گره‌بایگان ایجاد شده در حقیقت بهشتی در دل منطقه‌ای گرم و خشک است.

در آبان ۱۳۶۱ شن‌زاری با پهنه ۶۰۰۰ هکتار جهت تغذیه مصنوعی آبخوانی با گنجایش نزدیک به ۱۰ میلیون مترمکعب با هدف تولید علوفه از طریق ایجاد مراتع مشجر توسط استاد ارجمند جناب آقای دکتر کوثر[۲] انتخاب و کار در آن آغاز گردید. هشت شبکه گسترش سیلاب (حدود ۱۳۶۵ هکتار) از دی ۱۳۶۱ تا اسفند ۱۳۶۶ توسط گروه گسترش سیلاب موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع  و با همکاری جهادسازندگی شهرستان فسا احداث گردید.

دکتر آهنگ کوثر در ایستگاه پخش سیلاب گره بایگان.

 عملیات کاشت بوته‌های مرتعی نظیر آتریپلکس لنتیفورمیس (اسفناج وحشی) و درختانی نظیر اوکالیپتوس کامالدولنسیس، آکاسیا سالیسینا و ویکتوریا نیز از ابتدای احداث شبکه‌ها در دستور کار قرار گرفت. در سال ۱۳۷۵ طرح توسعه آبخوان‌داری کوثر با حمایت‌های ارزنده معاون محترم آموزش و تحقیقات وزیر جهادسازندگی انجام و با افزایش پنج شبکه پخش سیلاب مساحت کل طرح به ۲۰۳۳ هکتار رسید که از دو خشکه‌رود بیشه‌زرد و چاه قوچ و آبراهه‌های آبخیز بیشه‌زرد آبگیری می‌شوند. از ابتدای طرح حدود ۱۵۶ میلیون متر مکعب (بیش از ۱٫۵ برابر حجم آبگیری سد لتیان) آب وارد آبخوان منطقه گردیده است. تعداد چاه‌ها از ۱۶ به بیش از ۱۳۵ حلقه رسیده است. میزان علوفه از ۵۰ کیلوگرم علوفه خشک به بیش از ۶۵۰ کیلوگرم افزایش یافته و با احتساب آبریپلکس‌های کاشته شده و برگ درختان، این میزان به ۳۰ برابر مقدار قبل از پخش سیلاب رسیده است. دو همایش بین‌المللی و بیش از ۵ همایش ملی در زمینه مدیریت پایدار اراضی حاشیه‌ای خشک در این ایستگاه برگزار شده است. کشت آبی در منطقه از ۲۸۰ هکتار به بیش از ۳۴۸۲ هکتار افزایش یافته است. ۱۴ پایان نامه کارشناسی ارشد، ۴ پایان نامه دکتری و ۲۰ طرح پژوهشی خاتمه یافته در این ایستگاه به انجام رسیده است.

لازم به ذکر است با توجه به اثرات بسیار مثبت و فایده به هزینه بسیار بالا، این طرح الگوئی مناسب جهت بهره‌برداری از ۱۳ میلیون هکتار آبخوان‌های کشور می‌باشد.

ایستگاه تحقیقات گره‌بایگان فسا الگویی پیاده شده از تفکر آبخیزداری است که اکنون معروفیت جهانی داشته و به‌وسیله نهادهای بین‌المللی مانند یونسکو و برنامه عمران سازمان ملل متحد مورد توجه ویژه قرار گرفته است.

اسماعیل مددی، کارشناس ارشد آبخیزداری و عضو پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهادکشاورزی.

منبع : https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/05/27/2