یأجوج و مأجوج . [ ی َءْ ج ُ م َءْ ] (اِخ ) نوعی از خلقند، کسائی مهموز نمی داند هردو را الف زاید می گوید مشتق از یجج و مجج و در قرأت رؤبه آجوج به مد همزه و مأجوج به سکون همزه آمده و ابومعاذ مأجوج را یمجوج گفته … (آنندراج ). دو قبیله اند از خلق خدای تعالی و در حدیث آمده است که خلق ده جزٔاند نه جزء آنها یأجوج و مأجوج باشند. این دو کلمه اعجمی است خواندن و ضبط آنها به همزه و بی همزه هردو آمده است . آنان که بی همزه آرند الف را در هر دو زایده می شمارند و گویند اصل آنها «یجج و مجج » است . این دو کلمه غیرمنصرف باشند. رؤبه گوید :
لوان یأجوج و مأجوج معا
و عاد عادواستجاشواتبعا…

(از تاج العروس ).

گویند یأجوج و مأجوج از نسل ماغوغ بن یافث بن نوح اند و بقول بعضی از نسل کومربن یافث . (صبح الاعشی ذیل نسب عجم ص ۳۷۱). برخی گفته اند یأجوج و مأجوج مشتق از اجیج است به معنی زبانه کشیدن آتش . و گفته اند دو کلمه ٔ اعجمی باشند و دو امت بزرگند از ترک . (از اقرب الموارد). یأجوج و مأجوج دو گروهند که ذوالقرنین برایشان سد بست . (دهار). نسناس . (منتهی الارب ). گفته اندکه یأجوج و مأجوج پسران یافث بن نوح اند و آنان دو قبیله از مردمند. تلفظ آنها هم با همزه و هم بی همزه آمده است و دو لفظ مزبور عجمی هستند ولی اشتقاق نظیر چنین کلماتی در سخن تازی از «اجت النار» و از «ماءاجاج » است و ماء اجاج آبی است بسیار شور و سوزان به سبب شوری آن و بنابراین بر وزن «یفعول » و «مفعول » باشند و هم رواست که آنها را بر وزن «فاعول » فرض کنیم و این در صورتی است که دو نام مذکور را عربی بپنداریم وگرنه لغت عجمی از عربی اشتقاق نمی یابد. از شعبی روایت کرده اند که وی گفته است ذوالقرنین به ناحیه ٔ یأجوج و مأجوج رهسپار شد و در آنجا مردمانی را دید که دارای مویهای سرخ و سپید و چشمان ازرق بودند و گروهی بسیار از این قوم نزد وی گرد آمدند و گفتند ای پادشاه پیروزمند در پشت این کوه اقوامی باشند که جز خدای کسی شماره ٔ آنان نداند. آنها شهرهای ما را ویران می سازند و میوه ها و کشتهای ما را می خورند. ذاالقرنین گفت این اقوام بر چه صفتی باشند؟ گفتند مردمی کوتاه قد اصلع و دارای چهره های پهن اند. پرسید آنها چند صنفند؟ گفتند اقوامی بیشمارند که جز خدای کس شماره ٔ آنان نداند. گفت نامهای آنان چیست ؟ گفتند: آنان که به ما نزدیکند، شش قبیله اند بدین نامها: یأجوج ، مأجوج ، تاویل ، تاریس ، منسک ، و کماری … ولی قبائلی که از ما دورند را نمی شناسیم و راهی به سوی آنان نداریم . آیا ممکن است بر ما خراجی بنهی و ما آن را بگزاریم و بدان سدی بر آنان ببندی و ما را از گزند آنها حفظ کنی ! ذوالقرنین گفت خوراک آنان چیست ؟ گفتند در هر سال دریا دو ماهی به سوی آنان می اندازد که میان سر هر ماهی تا دم آن ده روز یا بیشتر راه است . ذوالقرنین گفت آنچه خدای مرا تمکین داده است در آن بهتر است . شما مرا به قوتی یاری دهید هریک از شما آنچه میتوانید بپردازید تا آن را در راه بستن سد صرف کنم . آنها پذیرفتند. آنگاه ذوالقرنین فرمان داد مقداری آهن آوردند سپس دستور داد آهنها را بگدازند و از آن خشتهای بزرگ بزنند. سپس فرمان داد مس بیاورند و آنها را هم ذوب کنند و از آن ملاطی برای آن خشتها آماده سازند. سرانجام دره را برآوردند و آن را دو قله ٔ کوه برابر ساختندو شبیه به در بسته ای شد. (از معجم البلدان یاقوت ذیل سد یأجوج و مأجوج ). در قرآن کریم آمده است : قالوایا ذا القرنین اِن ّ یأجوج و مأجوج َ مُفسدون َ فی الارض فهل نجعل ُ لک خرجاً ان تعجل َ بیننا و بینهم سداً. (قرآن ۹۳/۱۸). گفتند ای ذوالقرنین به تحقیق یأجوج و مأجوج فسادکنندگانند در زمین پس آیا قرار دهیم برای تو خرجی را بر آنکه گردانی میان ما و میان آنها سدی را. (تفسیر ابوالفتوح رازی ج ۳ ص ۴۴۴). ابوالفتوح در تفسیر آیه ٔ مزبور نویسد آنگه روی به میانه نهاد (اسکندر) که یأجوج و مأجوج و انس در او بودند. در بعضی برسید بجماعتی مردمان مصلح . او را گفتند ای ذوالقرنین پس در این کوه ، خدای را خلقی هستند که به آدمیان نمانند. مانند بهائم گیاه می خورند و چون سباع وحوش را می درند و هرچه در زمین بجنبد از جانور میخورند و هیچ خلق نیست خدای را که آن زیادت می پذیرد که ایشان . اگر مدتی برآید و ایشان همچنین بیفزایند، جهان بستانند و زمین را فروگیرند و اهل زمین را از زمین برانند و هر وقت ما منتظر می باشیم که به بالای این کوه برآیند… ما خراجی بر خود بنهیم که بتو می گزاریم تا در میان ما و ایشان سدی کنی … گفت : آنچه خدای مرا تمکین داده است در آن بهتر است شما یاری دهید به قوتی تا من از میان شما سدی کنم به روی و سنگ و آهن بسیار و روی و مس چندان که توانید جمع کنید. آن را جمع کردند چندانکه او گفت . آنگه گفت من بروم و یک بار ایشان را بنگرم . به بالای کوه برآمد و در نگرید گروهی رادید بر یک شکل نر و ماده بقد نیم مرد و بهری بود. امیرالمؤمنین علیه السلام گفت بالای ایشان یک به دست بیش نیست و بهری از ایشان درازند و ایشان دندان و چنگال دارند چنانکه سباع . چون چیزی خورند آواز دندانهای ایشان بمانند اشتر باشد که نشخوار کند یا ستور که علف خورند و بمانند چهارپای موی دارند بر اندام و پوشش ایشان موی است از سرما و گرما به آن موی خویشتن را پوشیده دارند و گوشهای بزرگ دارند، یکی پر موی چون پشم گوسفند و یکی اندک موی . چون بخسبند لحاف کنند و دیگری دواج بسازند و هیچ از ایشان نباشد که بمیرند الاآنکه هزار فرزند بزایند. چون هزار تمام بزاید بداندکه وقت مرگ است او را. و به وقت ربیع چنانکه ما را باران آید ایشان را از دریا ماهی آید. چندانکه جز خدای حد و اندازه ٔ آن نداند. ایشان بگیرند آن ماهیان را و ذخیره کنند تا سال دیگر و یکدیگر را با آواز کبوتر خوانند و آواز بلندشان چون بانگ گرگ باشد و جفت چنان گیرند چون بهائم . (تفسیر ابوالفتوح رازی ج ۳ ص ۴۵۰) : حتی اذا فُتحت یأجوج و مأجوج و هم من کل حدب ینسلون . (قرآن ۹۶/۲۱)؛ تا چون گشوده شود یأجوج و مأجوج و آنها از هر بلندی می شتابند. (تفسیر ابوالفتوح ج ۳ ص ۵۵۹). و ابوالفتوح در تفسیر آیه نویسد:و فتح یأجوج و مأجوج در وقت رجعت باشد برای آنکه عقیب یأجوج و مأجوج صاحب الزمان علیه السلام که مهدی است بیرون آید و رجعت برای او باشد… تا آنگه که سد یأجوج و مأجوج بگشایند و قصه ٔ ایشان رفته است . حذیفهبن الیمان گفت رسول علیه السلام گفت اول آیتی و علامتی از علامات آخر زمان خروج دجال بود آنگه خروج دابه الارض آنگه خروج یأجوج و مأجوج آنگه عیسی علیه السلام از آسمان فرود آید و این عند خروج مهدی باشد. (تفسیر ابوالفتوح رازی ج ۳ ص ۵۷۲). در شاهنامه ٔ فردوسی در وصف یأجوج و مأجوج آمده است :
همه رویهاشان چو روی هیون
زبانها سیه دیده هاشان چو خون
سیه روی و دندانها چون گراز
که یارد شدن نزد ایشان فراز
همه تن پر از موی و رخ همچو نیل
برو سینه و گوشهاشان چو پیل
بخسبند و یک گوش بستر کنند
دگر بر تن خویش چادر کنند
ز هر ماده ای بچه زاید هزار
کم و بیش ایشان گذشت از شمار
بگردآمدن چون ستوران شوند
تک آرند و بر سان گوران شوند
بهاران کز ابر اندر آید خروش
همان سبز دریا برآید بجوش
چو تنین از آن موج بردارد ابر
هوا برخروشد بسان هژبر
فروافکند ابر تنین چو کوه
بیایند از ایشان گروها گروه
خورش آن بود سال تا سالشان
که آگنده گردد تن و یالشان
گیاشان بود زین سپس خوردنی
بپویند هرسو به آوردنی
چو سرما شود سخت لاغر شوند
به آواز گویی کبوتر شوند
بهاران چو آید به کردار گرگ
بغرند به آوازهای بزرگ .

(شاهنامه ).

یادار سلمی بین دارات العوج
جرت علیها کل ریح سیهوج
هو جاء جأت من جبال یأجوج
من عن یمین الخط او سما هیج .
(تاج العروس ) _(: k05l)_
ز یأجوج و مأجوج خسته دلیم
چنان شد که دلها ز تن بگسلیم .

فردوسی .

پارسیان به حسب مملکتها به هفت کشور قسمت کرده اند: نخستین کشور هندوان … ششم کشور ترک و یأجوج و مأجوج … (التفهیم بیرونی ). اقلیم پنجم از زمین ترکان مشرقی ابتدا کند وجای یأجوج اندر سد بسته و بر گروههای ترکان و قبیله های معروف از آن ایشان بگذرد. (التفهیم بیرونی ). دلالت هر برجی بر شهرها و ناحیتها… اسد: ترک تا به یأجوج و مأجوج و سپری شدن آبادانی آنجا. (التفهیم بیرونی ).
راست گفتی سپاه یأجوجند
که نه اندازه شان پدید و نه مر.

فرخی .

فلک مر قلعه و مر باغ او را
بپیروزی برافکنده ست بنیان
یکی را سد یأجوج است دیوار
یکی را روضه ٔ خلد است بالان .

عنصری (از لغتنامه ٔ اسدی ).

گر سکندر بر گذارلشکر یأجوج بر
کرد سد آهنین آن بود دستان آوری .

عنصری .

ز یأجوج و مأجوجمان باک نیست
که ما بر سر سد اسکندریم .

ناصرخسرو.

یک فوج قوی لاجرم بدان مرز
از لشکر یأجوج مرزبان است .

ناصرخسرو.

سوراخ شده ست سد یأجوج
یکچند حذر کن ای برادر.

ناصرخسرو.

پس این کشتی ما برسید به کوه یأجوج و مأجوج یعنی در این حالت اندیشه های فاسدو حب دنیا در خیال من می گشت و در آن وقت پیش من بودند پریان . یعنی قوت خیال و فکر. و در حکم من بود چشمه ٔ مس روان یعنی حکمت . پس بفرمودم پریان را، یعنی قوا را تا بدمیدند در آن مس که آتش شد. پس از آن سدی ببستم میان من و یأجوج و مأجوج ، یعنی اندیشه های فاسد. (قصه الغربه الغربیه تألیف شیخ شهاب الدین سهروردی چ کربن ص ۲۸۶).
مهدی چو بیاید بشود آفت یأجوج
عیسی چو بیاید برود فتنه ٔ دجال .

معزی .

پیش یأجوج نفس خود سد باش
پیش افعیش چون زمرد باش .

سنایی .

از اقصی بلاد روم و… تا سدیأجوج و مأجوج و حدود دیار سومنات یک تسو مسلمان است … (کتاب النقض ص ۴۹۲).
به شب شهر غوغای یأجوج گیرد
به روزش سکندر دهائی نیابی .

خاقانی (دیوان چ سجادی ص ۴۱۶).

یأجوج ستم گم شد کز پیش چو اسکندر
هم زآهن تیغ او دیوار کشد عدلش .

خاقانی .

چون سکندر پس ظلمات چه ماندیم کنون
سد خون پیش دو یأجوج بصر بربندیم .

خاقانی .

بفرساید ز سوز دولت تو جان اسکندر
چه باشد جان یأجوجی که از آتش نفرساید.

خاقانی .

همه شهر یأجوج گیرد دگر شب
که سد زنان را بقائی نیابی .

خاقانی .

اسکندر آمد و در یأجوج درگرفت
عیسی رسید و نوبت دجال درگذشت .

خاقانی .

خصمش به مستی آمد از ابلیس همچنانک
یأجوج بود نطفه ٔ آدم به احتلام .

خاقانی .

لشکر عادند و کلک من چو صرصر از صریر
نسل یأجوجند و نطق من چو صور اندر صدا.

خاقانی .

شش جهت یأجوج بگرفت ای سکندر الغیاث
هفت کشور دیو بسته ای سلیمان الامان .

خاقانی .

یأجوج ظلم بینم جز رای روشن او
از بهر سد انصاف اسکندری ندارم .

خاقانی .

سوی میمنه رومی و بربری
چو یأجوج در سد اسکندری .

نظامی .

اگر کوه پولاد شد پیکرت
و گر خیل یأجوج شد لشکرت .

نظامی .

گروهی در آن دشت یأجوج نام
چو ما آدمیزاده و دیوفام .

نظامی .

دفع یأجوج ستم را در بسیط مملکت
عدل تو حصن حصین چون کوه خارا ساخته .

مبارک شاه غزنوی .

کردی ز مرگ سدی یأجوج فتنه را
آری بلند پایه تر از صد سکندری .
محمدبن علی کاشانی (از لباب الالباب ج ۱ ص ۱۸۷).
که بار دگر دل نهد بر هلاک
نداردز پیکار یأجوج باک .

سعدی .

سکندر به دیوار روئین و سنگ
بکرد از جهان راه یأجوج تنگ
ترا سد یأجوج کفر از زر است
نه رویین چو دیوار اسکندر است .

سعدی .

وجودم به تنگ آمد از جور تنگی
چو یأجوج بگذشتم از سد سنگی .

سعدی (خواتیم ).

مملکت وقتی شود ایمن که ازپولاد تیغ
پیش یأجوج بلا سدی کشی اسکندری .

سلمان ساوجی .

یأجوج حادثات جهان را چه اعتبار
با من که در شکوه چو سد سکندرم .

؟ (از تذکره ٔ دولتشاه ).

یک طرف یأجوج ظلم و یک طرف ملک امان
تیغ شه را در میان سد سکندر کرده اند.

قنبری نیشابوری .

چاره در دفع خواطر صحبت پیر است و بس
رخنه بر یأجوج بستن خاصه ٔ اسکندر است .

جامی .

علیشاه به اغوای معاندین فی قلوبهم مرض متوجه این دشت پر خطر گشته با جماعت مذکور که یأجوج و مأجوج مفسدون فی الارض اند معرکه آرا گردد علی الغفله با سپاه نصرت پناه به سر وقت آنها رسید. (مجمل التواریخ گلستانه ص ۲۲). و رجوع به ذوالقرنین در همین لغت نامه شود.

منبع : http://www.vajehyab.com/dehkhoda