همواره بازار بورس یکی از گزینه‌های پیشنهادی برای سرمایه‌گذاران است و با توجه به سود و ریسکی که در آن وجود دارد افراد زیادی تمایل حضور در این بازار را دارند. یکی از انواع آن بورس کالا است که در کنار بورس‌هایی مانند بورس ارز و بورس سهام در حال فعالیت بوده و علاقه‌مندان خاص خود را دارد. در بورس کالا کمی شیوه کار با بورس‌های دیگر متفاوت است و اغلب در آن قراردادهایی بسته می‌شود که به دادوستد یک نوع کالای مشخص مربوط بوده و انجام می‌شود. در بازار بورس کالای ایران دادوستد انواع محصولات صنعتی و کشاورزی به‌صورت نقد، نسیه و سلف صورت می‌گیرد و می‌تواند در ادامه راه معاملات ابزارهای مشتقه و قراردادهای آتی نیز به این بازار اضافه شود. قرارداد سلف یکی از قراردادهای موجود در بازار بورس کالای ایران است و در حقیقت قراردادی است که کالا با یک قیمت مشخص و در زمانی تعیین شده تحویل خریدار گشته و بهای آن نیز در هنگام معامله و ابتدای کار پرداخت می‌شود. وجود بورس کالا و قراردادهای مختلف در آن سبب می‌شود که شرایط انجام معاملات تسهیل شود و نرخ قیمت کالاهای اساسی و دیگر مواد اولیه بر اساس عرضه و تقاضا مشخص گردد، از طرفی وجود تضمین در تعهدات طرفین و وجود ابزارهای مدیریت ریسک سبب شده تا افراد با اطمینان بیشتری در این بازار به فعالیت بپردازند. یکی دیگر از قراردادهایی که نام آن در کنار قرارداد سلف همیشه به گوش می‌خورد قرارداد سلف موازی است که در حقیقت از قرارداد سلف مشتق شده و دارای مزایای بیشتری است. در ادامه مقاله سعی می‌شود ابتدا توضیحاتی در مورد انواع قراردادها در بورس کالای ایران بیان شود و سپس در مورد قرارداد سلف و قرارداد سلف موازی توضیحاتی ارائه شود.
انواع قراردادهای قابل معامله در بورس ایران کدام‌اند؟
قراردادهای مختلفی در بورس کالای ایران وجود دارد و هرکدام دارای مزایایی برای خریدار و فروشنده است. این قراردادها بسیار شبیه به دادوستدهای موجود در بازارهای فیزیکی می‌باشند. قرارداد نقدی یک از قراردادهای موجود در بازار بورس کالا بوده و در آن خریدار موظف است تمامی مبلغ قرارداد و کارمزد کارگزار را به‌صورت نقد پرداخت کرده و در همان زمان نیز فروشنده باید ظرف مدت ۳ روز، مورد معامله را تحویل خریدار نماید. قرارداد دیگر قرارداد نسیه است که به‌نوعی یکی از ابزارهای تأمین مالی خریدار به‌حساب می‌آید. در این قرارداد کالا به‌صورت فوری تحویل خریدار شده و مبلغ آن در تاریخی که مشخص شده، پرداخت می‌شود. قراردادی که به‌عنوان ابزار تأمین مالی فروشنده به کار گرفته می‌شود و به‌نوعی به اقتصاد کشور و شرکت‌های تولیدکننده کالا بسیار کمک می‌کند، قرارداد سلف است. در قرارداد سلف کل مبلغ معامله در حین عقد قرارداد به فروشنده پرداخت می‌شود و فروشنده متعهد می‌گردد که کالا را در زمان تعیین شده به خریدار تحویل دهد.
قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش از دیگر قراردادهای حوزه بورس کالا است که در قرارداد اختیار خرید، خریدار با پرداخت مبلغی مشخص این حق را پیدا می‌کند تا در یک تاریخ مشخص مقدار مشخصی از یک کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا را از هر فروشنده‌ای که انتخاب می‌کند خریداری کند. در مقابل فروشنده اختیار شده نیز موظف می‌شود تا آن کالا را بر اساس قیمت مشخص شده به خریدار بفروشد. در قرارداد اختیار فروش نیز موضوع به همین صورت است منتها تفاوت آن در این است که خریدار با پرداخت مقدار مشخصی مبلغ این حق را دارد تا در زمان معین، کالا را به قیمت تعیین شده به فروشنده اختیار شده بفروشد. یکی دیگر از قراردادهایی که در بورس کالا وجود دارد قرارداد آتی بوده که در آن فروشنده موظف می‌شود که کالا را باقیمت معین و در زمان مشخص به خریدار بفروشد و خریدار نیز موظف به خرید در همان زمان مقرر می‌شود، که برای تضمین هر دو طرف مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین در اتاق پایاپای قرار می‌دهند.
منظور از قرارداد سلف در بازار بورس چیست؟
قرارداد سلف در بازار بورس نوعی قرارداد است که در آن بین خریدار و فروشنده توافق می‌شود که مقدار کالای مشخصی در تاریخی که بین دو طرف توافق شده ردوبدل شود و فروشنده کالا را به خریدار در آن زمان تحویل دهد. کل مبلغ معامله و قیمت کالا در روز عقد قرارداد تعیین می‌شود و تمامی آن توسط خریدار پرداخت می‌شود. این قرارداد از جنبه‌های مختلفی برای فروشنده سودآور است زیرا میزان سرمایه اولیه را برای تولید کالا توسط این قراردادها تأمین کرده است و در چرخه تولید عملیات سریع‌تر انجام می‌شود. از طرفی خریدار به امید اینکه کالا در آینده قیمت مناسبی در بازار خواهد داشت و می‌تواند از طریق این قرارداد به سود خوبی دست یابد، در آن سرمایه‌گذاری می‌کند. معمولاً خریدار امید دارد که قیمت کالای خریدار شده در آینده بالا رود. معاملات سلف تا حدودی در دسته معاملات آتی قرار می‌گیرند با این تفاوت که کل مبلغ در ابتدا از سمت خریدار پرداخت می‌شود و تحویل کالا در زمان مقرر از سوی فروشنده صورت می‌پذیرد و این تحویل از سمت سازمان‌های نظارتی بورس تضمین می‌شود. معمولاً در بیشتر کشورها قراردادهای سلف خارج از بورس صورت می‌پذیرد و در غالب قرارداد توافقی انجام می‌شود اما در ایران این قراردادها در بورس و طبق استانداردهایی انجام می‌شود. معاملات سلف در اتاق پایاپای صورت می‌پذیرد و این معاملات به‌صورت کاملاً رسمی هستند.
باید در نظر داشت که اوراق سلف ماهیتاً با اوراق مشارکت و سهام متفاوت بوده و خریدار در آن سهی از مالکیت آن شرکت نخواهد داشت. معمولاً در این قراردادها اندازه سود تا حدودی مشخص است و برای افرادی که قدرت ریسک‌پذیری پایین‌تری دارند مناسب‌تر است. اوراق سلف در مقایسه با اوراق اجاره دارای سود بیشتری هستند اما از میزان ریسک بالاتری برخوردار هستند. باید یادآور شد که این قرارداد قابل انتقال به شخص دیگر نبوده و فرد باید تا زمان تحویل کالا برای دریافت آن منتظر بماند و پس از دریافت کالا آن را به فروش رساند. قرارداد سلف دارای محدودیت‌هایی میباشد که به چند مورد از آن اشاره می‌کنیم، تأمین مالی بلندمدت در آن امکان‌پذیر نیست و کالاها باقیمتی پایین‌تر از قیمت نقدی آن به فروش می‌رسند زیرا ارزش زمانی پول در نظر گرفته می‌شود. از طرفی این ابزار فقط برای تأمین مالی تولیدکنندگان بوده و سایر فعلان حوزه اقتصادی امکان استفاده از آن را ندارند، همچنین بازار ثانویه در آن وجود نداشته و خریداران باید تا زمان سررسید، منتظر بمانند.
قرارداد سلف موازی چیست و چه مزایای دارد؟
قرارداد سلف موازی همانند قرارداد سلف است با این تفاوت که خریدار می‌تواند قبل از تاریخ سررسید، قرارداد را به شخص سومی انتقال دهد. خریداران پس از خریداری کالا و یا به‌اصطلاح عرضه اولیه می‌توانند در بازار ثانویه قراردادهای خود را به شکل سلف موازی استاندارد عرضه نمایند. باید یادآور شد که در معاملات سلف موازی خصوصیت اهرم و فروش استقراضی وجود ندارد. قرارداد سلف موازی موجب شده برخی از محدودیت‌های قرارداد سلف از بین رود. در حقیقت سلف موازی علاوه بر تأمین مالی تولیدکننده، در اوراق بهادار کالا نیز به‌عنوان نوعی سرمایه‌گذاری تلقی می‌شود. در سلف موازی قدرت نقد شوندگی بالاتر رفته و تراکنش مالی بیشتری در آن صورت می‌پذیرد و از طرفی ریسک آن کمتر شده است. قرارداد سلف موازی دارای مزایای متفاوتی است که ازجمله آن می‌توان به امکان کشف قیمت به‌صورت لحظه‌ای و روزانه برای کالاها اشاره کرد، یعنی همواره قیمت کالاها بر اساس خریدوفروش اوراق مشخص هستند و درنتیجه قیمت‌ها شفاف‌تر هستند. قرارداد سلف موازی به‌خوبی ریسک را پوشش می‌دهد و در این زمینه بهتر از قرارداد سلف عمل می‌کنند، زیرا اجازه تغییر وضعیت را به خریدار می‌دهد. به‌عنوان‌مثال یک خریدار پس از مدتی و قبل از سررسید، دیگر نیازی به کالا ندارد و می‌تواند در بازار ثانویه قرارداد خود را باقیمتی مناسب به فروش رساند، این موضوع علاوه بر اینکه از ریسک می‌کاهد، قدرت نقد شوندگی را نیز بالا می‌برد که از دیگر مزیت‌های سلف موازی است. همان‌طور که بیان شد سلف موازی همان قرارداد سلف است که در آن اجازه فروش قرارداد به شخص ثالث در بازار ثانویه داده شده است. همین یک نکته توانسته مزایای مختلفی را برای خرید آن حاصل کند و رغبت سرمایه‌گذاری در آن را بیشتر و بیشتر کند.
فرایند انجام معاملات قرارداد سلف و سلف موازی در بورس کالای ایران
برای انجام معاملات در بورس کالا و انجام قراردادهای سلف و سلف موازی می‌بایست مانند بورس سهام به کارگزاری مراجعه کرده و با دادن مدارک، کد شناسه بورس یا کد معاملاتی دریافت شود. حال باید در نظر داشت که قرارداد سلف موازی در دو بازار عرضه اولیه و معاملات ثانویه فعال میباشد. در مرحله عرضه اولیه دارایی‌های پایه به‌صورت مزایده و حراجی به خریداران عرضه می‌شود و خریداران پس از خرید، فروشندگان را موظف می‌کنند تا در زمان مقرر دارایی و کالا را تحویل دهند. حال پس از اتمام عرضه اولیه خریداران می‌توانند در نقش فروشنده ظاهر شوند و قراردادهای خود را در قالب قراردادهای سلف موازی به افراد دیگر در بازار ثانویه به فروش رسانند. معمولاً عرضه اولیه چند روز قبل از شروع عرضه، از طریق سازمان بورس کالا اطلاع‌رسانی می‌شود. عرضه اولیه در چهار بازه زمانی به‌صورت حراجی برگزار می‌شود. اولین آن دوره زمانی سبز است که در حقیقت پیش گشایش بازار بوده و به مدت ۶۰ ثانیه کارگزار فروشنده حجم و نرخ کالا را اعلام می‌کند و کارگزار خریدار نیز حجم مورد تقاضا را ثبت می‌کند. در دوره زمانی زرد یا حراجی کارگزاران فروش می‌توانند در ۲۰ ثانیه اول افزایش عرضه دهند و خریداران و فروشندگان می‌توانند نرخ را تغییر دهند. خریداران نمی‌توانند قیمتی بالاتر از قیمت فروشنده پیشنهاد دهند. در دوره زمانی قرمز تنها کارگزارانی حضور دارند که قیمت فروشنده در زمان زرد را پذیرفته باشند و معمولاً این کارگزاران خرید قیمت نهایی خود را در چند ثانیه آخر اعلام می‌کنند زیرا اگر زودتر اعلام کنند، کارگزاران دیگر قیمت بیشتری اعلام می‌کنند. به این دوره، دوره رقابت میگویند. دوره زمانی آبی که نتایج نهایی در آن اعلام می‌شود و تنها ناظر تالار بورس صحت معاملات را تأیید و دستور قطعی شدن را می‌دهد.
همان‌طور که گفته شد بازار بورس کالا دارای قراردادهای گوناگونی است که هرکدام کاربرد خود را در شرایطی خاص دارند. یکی از آن‌ها قرارداد سلف و قرارداد سلف موازی هست که هم به فروشنده و تأمین‌کننده کالا کمک می‌کند و هم خریداران به سود خوبی می‌رساند. در قرارداد سلف خریداران بعد از خرید کالا منتظر می‌مانند تا در زمان مقرر کالا را تحویل گیرند اما در قرارداد سلف موازی خریدار می‌تواند در میانه زمان این قرارداد را به شخص دیگری انتقال دهد. قرارداد سلف موازی توانسته قدرت نقد شوندگی را افزایش دهد و از طرف دیگر از میزان ریسک‌پذیری بکاهد.
منبع : https://hamyarsarmaye.com
