مثانه چیست ؟
مثانه اندامی کیسهای است که مثل معده قابلیت افزایش حجم دارد. دیواره مثانه میتواند ۵ تا ۹ سانتیمتر کشیده شود. زمانی احساس ادرار در فرد ایجاد میشود که یکچهارم مثانه پر شده باشد. این اندام در بخش پایینی حفره شمکی قرار دارد و بخشی از سیستم ادراری و شامل مجموعه سهقسمتی زیر است:
- میزنایها (Ureters) دو لوله متصلکننده کلیه به مثانه
- مثانه (Bladder): محل ذخیره ادرار
- میزراه ( Urethra): لوله کوتاه خروج ادرار
شکل ظاهری مثانه پر و خالی متفاوت است. زمانی که پر باشد، مثانه به سمت حفره شکمی کشیده میشود و دیواره نازکی دارد. در زمان خالی بودن، دیواره، ضخیم و سفت میشود.
بخش های مختلف مثانه چیست ؟
مثانه به وسیله رباطها به استخوان لگن و بافتهای اطراف متصل و ثابت میشود. حجم معمول این اندام بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلیلیتر (به اندازه یک بطری نوشابه تکنفره) است. مثانه یکی از اندامهایی است که به سرعت میتواند آسیبهای وارد شده بر اثر عفونت یا جراحت در خود را ترمیم کند. ساختار بافتی این اندام از داخل به خارج شامل بافتهای زیر میشود.
- یوروتلیوم بافت پوششی داخل کیسه مثانه و در واقع همان بافت آستری است. این بافت چینهای داخلی تشکیل میدهد. سلولهای سطح در تماس با ادرار، سلولهای چتری نام دارند و غشای آنها برای محاظت اندام در برابر ترکیبات مضرر ادرار درصد متفاوتی از لیپید و پروتئین دارد. در افزایش حجم مثانه این بافت بدون بهمریختگی ساختار، به ۲ یا ۳ لایه تبدیل میشود. به همین دلیل اپیتلیوم انتقالی نیز نام دارد.
- زیرمخاط شامل بافت همبند و رگهای خونی میشود.
- ماهیچه صاف دفعکننده، لایهای ضخیم است و در دفع ادرار نقش دارد. تارهای این ماهیچه در جهات مختلف سازمانیافته است تا در زمان افزایش حجم یکپارچگی مثانه حفظ شود.
- بافت چربی و رگ خونی زیر ماهیچه صاف قرار دارند.
- غشای سروزی یک لایه بافت همبند نرم است که مثانه را دربر میگیرد.
شکل ساختاری مثانه و عملکرد هر بخش شامل موارد زیر است.
- سقف مثانه
- دیوارههای جانبی چپ و راست
- دیواره عقبی
- تریگون مثانه همان ساختار مثلثشکل در بخش انتهایی کیسه مثانه است که ورودی میزارهها در این قسمت قرار دارند. ساختار مثلثی این بخش مانع از بازگشت ادرار به مثانه و کشیدگی میزراه میشود.
- اسفنکترها دریچههای ماهیچهای هستند که دو نوع داخلی و خارجی دارند.
- داخلی: در مردان و زنان متفاوت است. در مردان از ماهیچه صاف حلقوی تشکیل شده اما در زنان بخشی از آناتومی مثانه است و ماهیچه جداگانهای ندارد.
- خارجی: در مردان و زنان تفاوتی ندارد. ماهیچه مخططی است که وظیفه کنترل ارادی را بر عهده دارد.
- میزراه لوله کوتاه انتهای مثانه است که ادرار پس از رسیدن سیگنال به اسفنکتر داخلی، وارد آن میشود. میزراه در زنان کوتاهتر از مردان است و هیچگونه حرکت دودی در این بخش وجود ندارد و خروج ادرار تحت تاثیر فشار ادرار داخل مثانه، نیروی گرانش و کشش ماهیچهای است.
سیستم خونی مثانه چیست ؟
سرخرگ ورودی به مثانه ادامه سرخرگ لگنی است و سیاهرگ خروجی از آن به سیاهرگ لگنی میپیوندد.
سیستم لنفاوی مثانه
لنف بخشهای جانبی و بالای این اندام، به گرهها و رگهای لنفاوی خارجی لگن و لنف منطقه گردن و بخش پایینی به گرههای داخلی لگن منتقل میشوند.
سیستم عصبی
مثانه، توسط پیامهای هر دو بخشِ خودمختار (سمپاتیک و پاراسمپاتیک) و ارادی سیستم عصبی کنترل میشود.
- سمپاتیک: این پیام از اعصاب هیپوگاستریک میرسد که سبب انبساط ماهیچههای دفعکننده و افزایش زمان ماندگاری ادرار در مثانه میشود.
- پاراسمپاتیک: این پیام از اعصاب لگنی میرسد. افزایش پیامهای این عصب باعث انقباض ماهیچههای دفعکننده میشود و دفع ادرار را تحریک میکند.
- ارادی: پیامهای این بخش سبب کنترل ارادی دفع ادرار میشود.
میتوان گفت پیامهای ذخیره ادرار بهطور عمده در نخاع و پیامهای تخلیه آن، در مغز تنظیم میشوند.
ارتباط رشتههای عصبی محیطی در هنگام تولد نوزاد انسان کامل است اما به نظر میرسد هماهنگی لازم بین مثانه و اسفنکتر برای دفع ارادی ادرار، به بلوغ سیستم عصبی مرکزی نیاز دارد.
کار مثانه چیست؟
اصلیترین وظیفه مثانه ذخیره و دفع ادرار است. میزنایها ادرارِ ساخته شده در کلیه را به این اندام منتقل میکنند. میزنایهای ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتری ماهیچه صاف دارند و از حرکات دودی و نیروی گرانش برای انتقال ادرار استفاده میکنند. با ورود ادارار به مثانه، چینخوردگیها باز میشوند و ماهیچههای دفعی، انبساط پیدا میکنند.
افزایش حجم ادرار به بیش از ۳۰۰ میلیلیتر سبب تحریک گیرندههای کششی دیواره و ارسال پیام به بخش کنترلی مغز میشود. مغز با ارسال پیام، اسفنکتر داخی را باز میکند و پس از باز شدن ارادی اسفنکتر خارجی ادرار از بدن خارج خواهد شد.
تفاوت مثانه زنان و مردان چیست ؟
سیستم ادراری مردان و زنان در بخش بالایی (کلیه) یکسان است اما تفاوتهایی در ساختار بخش پایینی این سیستم وجود دارد که در ادامه میخوانیم.
- زنان: مثانه پایین واژن و پشت رحم قرار دارد. طول میزراه کوتاه و تقریبا ۵ سانتیمتر و تنها عملکرد آن، دفع ادرار است.
- مردان: مثانه روبروی رکتوم و بالای پروستات قرار دارد. طول میزراه حدود ۲۰ سانتیمتر و وظیفه آن دفع ادرار، منی و اسپرم از بدن است.
عملکرد کانالها و گیرندهها در مثانه
ذخیره و دفع ادرار در مثانه، به کمک گیرندهها و کانالهای موجود در این اندام صورت میگیرد. گیرندهها بهوسیله ارتباط با سیستم عصبی مرکزی و محیطی و همچنین کانالها از طریق برقراری تعادل اسمزی و پلاریزه کردن غشای سلولی، عملکرد مثانه را تنظیم میکنند. مهمترین گیرندهها و کانالهای ماهیچه دفعکننده را در ادامه شرح میدهیم.
- گیرنده موسکارینی M2M2: این گیرندهها در ماهیچههای دفعکننده قرار دارند. در مثانه سالم انقباض کولینرژیک بیشترین نوع انقباض است. گیرندههای M2M2 هدف داروهای درمان بیاختیاریهای وابسته به عصب مثانه هستند. نحوه عمل این داروها جلوگیری از انقباض مکرر ماهیچههای دفعکننده است.
- گیرنده پیورینرژیک: این گیرنده در ماهیچه دفعکننده وجود دارد و به ATP ،ADP ،UTP ،UTP و آدنوزین پاسخ میدهد. عملکرد این گیرنده بیشتر در بیماریها و افزایش سن نمود پیدا میکند.
- کانالهای پتاسیمی: ماهیچه دفعکننده انواع کانالهای پتاسیمی را دارد. عملکرد کلی این کانالها انبساط ماهیچه صاف در نتیجه خروج K+K+ و قطبی شدن شدید غشای سلول است.
تست های مثانه
پزشک برای اینکه متوجه شود علت اختلال مثانه چیست، آزمایشهایی انجام میدهد که مربوط به عملکرد و آناتومی مثانه یا بیوشیمی ادرار هستند. این آزمایشها در دستهبندی زیر قرار میگیرند.
- آنالیز ادرار: این آزمایش روتین در مواقع بروز مشکلات مثانه انجام میگیرد. مرحله اول به وسیله سوآپ پیش میرود و اگر نیاز به بررسی بیشتر بود ادرار زیر میکروسکوپ بررسی میشود.
- سیستوسکوپی: در این آزمایش لولهای باریک وارد میزنای و مثانه میشود. این لوله که دوربین، چراغ و ابزارهای موردنیاز دیگر را به همراه دارد، پزشک را در تشخیص و درمان مشکلات مثانه یاری میکند.
- تست یورودینامیک یا نوار مثانه: مجموعهای از تستها ازجمله اندازهگیری جریان ادرار، فشار و ظرفیت مثانه هستند که در مطب پزشک انجام میگیرند.
اختلالات مثانه چیست ؟
مثانه میتواند دچار اختلالات مختلفی از جمله بیشفعالی، التهاب، عفونت، سنگ و سرطان شود که در ادامه کلیه اختلالات و عوامل بهوجود آورنده آنها را بررسی میکنیم.
التهاب مثانه
التهاب در این اندام باعث ایجاد درد مزمن یا حاد یا تکرر ادرار و احساس نیاز به دفع ادرار میشود. در این حالت بیمار گاهی به ۴۰ تا ۶۰ بار دفع ادرار در روز و حتی شب نیاز دارد و هربار درد زیادی را تحمل میکند. این بیماری در زنان شایعتر است و با افزایش سن، خطر ابتلا افزایش مییابد. نظریههای مختلفی ازجمله موارد زیر، درمورد دلایل ایجاد این اختلال وجود دارند.
- مشکل در بافت مثانه باعث میشود موادِ موجود در ادرار به مثانه آسیب بزنند.
- التهابهای بدن، موادی در خون آزاد میکنند که سبب بروز علایم در مثانه میشوند.
- مادهای در ادرار وجود دارد که به مثانه آسیب میزند.
- یک مشکل عصبی باعث میشود موادی که بهطور معمول آسیبزا نیستند، موجب احساس درد شوند.
- سیستم ایمنی فرد به مثانه حمله میکند.
سنگ مثانه
اگر ادرار برای مدت طولانی در مثانه بماند، مواد شیمیایی موجود در آن به کریستالی تبدیل میشود که سنگ مثانه نام دارد. اختلالهایی که توانایی مثانه برای خارج کردن کامل ادرار را تحت تاثیر قرار میدهند و وجود هرگونه ماده خارجی غیرمتعارف در این اندام، فرد را به سنگ مثانه مبتلا میکند. این بیماری در مردان، به خصوص افراد بالای ۵۰ سال شیوع بیشتری دارد. موارد زیر، مهمترین اختلالات به وجود آورنده این حالت هستند.
- بزرگ شدن غده پروستات: بزرگ شدن پروستات در مردان امکان تخلیه کامل مثانه را مختل میکند و باعث ایجاد سنگ مثانه میشود.
- آسیب عصبی: اگر عصب منتهی به مثانه به دلیل سکته، جراحت نخاع یا هر مشکل دیگری آسیب ببیند، انقباض و انبساط ماهیچههای کنترل کننده ادرار دچار اختلال میشود و سنگ مثانه ایجاد میکند. به این حالت مثانه نوروژنیک میگوییم.
التهاب، ابزارهای پزشکی و سنگ کلیه در رتبه بعدی قرار دارند.
- التهاب: التهاب ایجاد شده به دلیل عفونت مثانه یا رادیوتراپوی لگن میتواند منجر به ایجاد سنگ مثانه شود.
- ابزارهای پزشکی: کاتاترهای مثانه، ورود ابزارهای جلوگیری از بارداری به مثانه و استنتهای ادراری میتوانند سبب ایجاد سنگ مثانه شوند.
- سنگ کلیه: سنگهای ریز کلیه ممکن است از میزنای وارد مثانه شوند. اگر سنگها خارج نشوند تبدیل به سنگهای بزرگ مثانه خواهند شد.
اکوژن مثانه
این اصطلاح در واقع حالتی است که در سونوگرافی مثانه صداهای غیرطبیعی وجود دارد. تودههای لخته خون و اثرات بهجایمانده از عفونتهای ادراری ازجمله ذرات اکوژنیک هستند که در سونوگرافی مشخص میشوند.
افتادگی مثانه
افتادگی بافت موکوزی مثانه به میزراه را افتادگی مثانه (سیتوسل) میگویند. این اختلال در زنان و با سه درجه اتفاق میافتد.
- درجه ۱ (خفیف): افتادگی کم مثانه به سمت واژن
- درجه ۲ (متوسط):افتادگی مثانه به دهانه واژن
- درجه ۳ (شدید): برآمده شدن مثانه در دهانه واژن
لازم به ذکر است افتادگی مثانه با علائم زیر شناخته میشود:
- دیدن یا حس کردن برآمدگی در دهانه واژن
- مشکل در تخلیه ادرار
- تکرر یا حس مداوم تخلیه ادرار
- عفونت ادراری مکرر
- احساس پری، سنگینی یا درد در ناحیه لگنی
- رابطه جنسی همراه با درد
عوامل زمینهساز این اختلال به شرح زیر است:
- چاقی
- زایمان طبیعی
- سرفه مکرر
- برداشتن رحم
- سابقه خانوادگی
- فعالیت سنگین
- کاهش هورمون استروژن به دلیل افزایش سن
تشخیص افتادگی مثانه چگونه است؟
درجه ۲ و ۳ این اختلال با بررسی علائم و معاینه واژن تشخیص داده میشود. ممکن است پزشک تستهای دیگری (اندازهگیری توانایی مثانه در نگهداری و آزادسازی ادرار، سیستوسکوپی) نیز انجام دهد.
درمان افتادگی مثانه چیست ؟
درجه ۱ این اختلال نیاز به درمان ندارد تنها کافی است از عوامل بدتر شدن جلوگیری شود. برای حالات دیگر چهار درمان زیر استفاده میشوند:
- کمکردن وزن
- استروژن تراپی
- انجام تمرینات ورزشی مشخص برای تقویت ماهیچهها
- استفاده از شیاف واژنی (Pessary) برای بالا نگهداشتن واژن در موارد علائم خفیف
سرطان مثانه چیست ؟
نگرانی ابتلا به این بیماری بهطور معمول پس از رویت خون در ادرار یا تغییر رنگ آن به زرد تیره بهوجود میآید. بر اساس سلولهای اولیه درگیرشونده ، انواع مختلف سرطان شناخته وجود دارد که در زیر مشاهده میکنید.
- یوروتلیال کارسینوما: سلولهای پوششی داخل حفره مثانه را درگیر میکند. این سلولها در زمان پرشدن مثانه منبسط شده و حجم در دسترس را افزایش میدهند. سلولهای یوروتلیال علاوه بر حفره داخلی، در میزنای و میزراه نیز وجود دارند و در آنجا نیز درگیری ایجاد میکنند.
- کارسینومای سلولهای سنگفرشی: این نوع درگیری پس از آسیبهای مزمن و بیشتر در مناطق جغرافیایی درگیر با انگل مثانهای (Schistosomiasis) محتمل است.
- آدنوکارسینوما: این بیماری سلولهای سازنده موکوز را درگیر میکند. نوع بسیار نادری است.
در برخی موارد بیش از یک نوع سلول درگیر میشود. در صورت نفوذ سلولهای سرطانی به ماهیچه مثانه یا سیستم لنفاوی اطراف آن، نوع سرطان تهاجمی خواهد بود. سلولهای تهاجمی شکل ظاهری صافی دارند.
عوامل خطر
عوامل بهوجود آورنده این بیماری از هر دو دسته محیطی و ژنتیکی هستند و شامل موارد زیر میشوند:
- ژنتیک، نژاد و سابقه خانوادگی (در مردهای سفید پوست و بالای ۵۵ سال این بیماری محتملتر است)
- سیگار کشیدن
- درمعرض موادشیمیایی مثل بنزن و نفتالامین قرار گرفتن
- عفونت ادراری مزمن
- مصرف داروهای دیابتی مثل پیوگلیتازون (Pioglitazone)
- سابقه رادیوتراپی ناحیه لگنی
علائم بیماری
علائم ابتلا به سرطان مثانه میتواند مربوط به ادرار و خود مثانه یا اختلالات ناحیه لگنی باشد. در ادامه شرح این علائم را بررسی میکنیم.
- تغییر رنگ ادرار به زرد تیره یا قرمز روشن
- تکرر ادرار
- دفع ادرار همراه با درد
- عفونت ادراری
- درد ناحیه پایینی کمر
تستهای تشخیص سرطان مثانه
تشخیص اولیه این بیماری با تست ادرار و سیستوسکوپی است.
درمان سرطان مثانه چیست ؟
درمان سرطان مثانه به عواملی مختلفی از جمله نوع سلولهای درگیر، مرحله درگیری و وضعیت سلامت کلی بیمار بستگی دارد. درمانهای متداول این بیماری به شرح زیر است:
- جراحی برای برداشتن بخشی از بافت یا کل مثانه
- شیمیدرمانی داخل مثانه (خطر بازگشت یا افزایش مرحله بیماری را به همراه دارد.)
- شیمیدرمانی تمام بدن پس از جراحی برداشت مثانه یا قبل از انجام جراحی
- رادیوتراپی به عنوان درمان اولیه در موارد عدم نیاز به جراحی
- ایمونوتراپی
- درمان هدفمند
دیورتیکول مثانه
دیورتیکول یا کیست، وضعیتی است که بافت پوششی داخل مثانه به صورت زائدههایی وارد حفره مثانه میشود. این بیماری میتواند ار بدو تولد یا اکتسابی باشد.
- بدو تولد: در کودکان معمولا به صورت تنها یک کیست مشاهده میشود و نیاز به درمان ندارد.
- اکتسابی: این وضعیت بیشتر در مردان مشاهده میشود و دلیل آن عدم خروج ادرار در شرایطی مثل بزرگ شدن پروستات و زخم میزراه است.
از آنجاییکه این بیماری مشکل حادی برای فرد ایجاد نمیکند معمولا تشخیص آن همراه با مشکلات دیگر اتفاق میافتد. درمان این بیماری ضروری نیست و در صورت نیاز به درمان معمولا با خارج کردن مانع دفع ادرار، مشکل برطرف میشود.
کیست میتواند با موارد زیر مرتبط باشد.
- عفونت ادراری
- سنگ مثانه
- رفلاکس
- تومور
- مشکلات ادراری
عفونت مجاری ادرای (UTI)
این عفونت باکتریایی در تمام بخشهای پایینی دستگاه ادراری، ازجمله مثانه دیده میشود. ابتلا به این عفونت در زنان شایعتر از مردان است. عدم درمان این بیماری سبب سرایت عفونت به کلیهها و خون و ایجاد عوارض خطرناکی میشود. بیمار ممکن است علاوه بر احساس درد موارد زیر را نیز تجربه کند.
- تکرر ادرار همراه با درد
- درد ناحیه زیرشکمی
- درد ناحیه پایین و پشت
- فشار مثانه-لگن
- ادرار کدر
- ادرار خونی
برای تشخیص این اختلال بررسی سلولهای قرمز و سفید و باکتریهای ادرار انجام میگیرد. همچنین برای تشخیص نوع باکتری آلودهکننده، از کشت سلولی استفاده میشود. اگر دچار عود عفونت ادراری شده باشید پزشک برای بررسی بیشتر از سونوگرافی، MRI، سیتی اسکن و سیستوسکوپی استفاده میکند.
درمان این وضعیت در موارد معمول با تجویز آنتیبیوتیک خوراکی صورت میگیرد و در موارد حاد آنتیبیوتیک از تزریق وریدی استفاده میشود.
بیشفعالی مثانه
در این اختلال، تخلیه ادرار در زمان نامناسب صورت میگیرد. افزایش سن و ابتلا به بیماریهای کاهش شناختی (مثل آلزایمر) از عوامل افزایش بروز این اختلال است. لیست زیر علائم نشاندهنده این بیماری را نشان میدهد.
- نیاز به تخلیه ادرار بیش از ۸ بار در روز و ۲ بار در شب
- احساس اضطرار ناگهانی به دفع ادرار
- جهش ادرار پس از احساس اضطرار
- بیاختیاری ادراری به دلایل مشکلات عصبی مثانه یا نوشیدن آب زیاد
- مصرف کافئین زیاد
بهطور معمول برای درمان این بیماری از داروهایی استفاده میشود که سیگنالدهی اعصاب و انقباض ماهیچه در مثانه را کمتر میکند.
مثانه درد نشانه چیست؟
عوامل مختلفی ممکن است سبب احساس درد مثانه شوند. از بین این موارد التهاب بینابینی، عفونت مجاری ادراری و سرطان مثانه شایعترین دلایل هستند. از آنجایی که مثانه در خط مرکزی بدن قرار دارد، دردی که در ناحیه مرکزی لگن یا زیر شکم حس میشود متعلق به آن است. اگر درد مثانهای دارید که بیش از ۶ هفته طول کشیده و به دلیل سنگ کلیه یا عفونت ایجاد نشده، احتمالا مبتلا به التهاب مثانه هستید.
فرمول حجم مثانه چیست؟
در واقع این فرمول برای جوابهای سونوگرافی استفاده میشود و به شرح زیر است.
عرض×عمق×ارتفاع×۰٫۷ = حجم مثانه
در فرمول بالا، عدد ۰٫۷ ضریب همبستگی است که به شکل مثانه بستگی دارد.
مثانه مصنوعی چیست؟
در مواردی که پزشک مجبور است مثانه را از بدن بیمار خارج کند (مثل برخی موارد سرطان، بیاختیاری ادراری مقاوم به درمان و مشکلات بدوتولد غیرقابل درمان)، برای جایگزینی آن از مثانه مصنوعی استفاده میشود. ساخت این اندام با استفاده از روش نئوبلادر (Neobladder) یا پزشکی بازساختی صورت میگیرد.
نئوبلادر چیست؟
در این روش پزشک با بهکارگیری بخشی از روده بزرگ برای بیمار مثانه مصنوعی میسازد که دارای قابلیت کنترل و دفع ارادی ادرار است. این نوع درمان ممکن است با عوارضی ازجمله موارد زیر همراه باشد:
- خونریزی
- لخته خونی
- عفونت
- احتباس ادرار
- عدم تعادل الکترولیتها
- بیاختیاری ادراری
- سرطان روده
- کمبود ویتامین ب۱۲
پزشکی بازساختی
پزشکی بازساختی در سالهای اخیر توجه بسیاری از پژوهشگران حوزه علومزیستی را به خود جلب کرده است. این حوزه امکان جایگزینی یک بخش یا کل اندام، با نمونه ساخته شده از سلولهای بیمار را فراهم میکند که در ادامه به شرح آن میپردازیم.
- جایگزینی قسمتی از اندام: در این روش سلولهای بنیادی سازنده اندام روی داربستهای زیستسازگار کشت و به اندام منتقل میشوند.
- جایگزینی اندام کامل: در این روش سلولهای بنیادی از بدن فرد استخراج میشوند و سپس در محیط آزمایشگاه روی داربستهای زیستسازگار کشت داده خواهند شد. در نهایت مثانه کامل در بدن فرد قرارمیگیرد.