تورم چیست و تورم چگونه محاسبه می شود؟

مفهوم تورم چیست؟  

تورم یا Inflation به معنای افزایش مداوم و پیوسته سطح عمومی قیمت کالاها و خدمات در یک جامعه و برای یک دوره زمانی معین است. تورم باعث می‌شود قدرت خرید خانوارها کاهش یابد که این کاهش قدرت خرید در همه کالاها به طور یکسان نخواهد بود و همین امر پیش‌بینی شرایط اقتصادی و تحلیل فرصت‌های سرمایه‌گذاری را با دشواری مواجه می‌کند.

به طور مثال هنگامی‌که گفته می‌شود در یک جامعه نرخ تورم ۲۰ درصد است، به این معنی نیست که در همه کالاها و خدمات افزایش قیمت ۲۰ درصدی را داریم، بلکه این بدان معنی است که با توجه به سبد مصرفی خانوار در یک جامعه خاص به طور میانگین کالاها و خدمات به اندازه ۲۰ درصد افزایش پیدا کرده‌اند حال افزایش در اقلام خوراکی ممکن است ۲۵ درصد و در اقلام حمل و نقلی ۱۸ درصد باشد.

علت به وجود آمدن تورم چیست؟

به گفته اقتصاددانان دو دلیل عمده برای بوجود آمدن تورم وجود دارد:

• کاهش عرضه کل یا افزایش تقاضای کل

• رشد عرضه پول مازاد بر رشد اقتصادی یا همان رشد نقدینگی

هنگامی‌که تعادل عرضه و تقاضا برهم می‌خورد و در یک بازار تقاضای بیشتری شکل می‌گیرد یا به هر دلیل عرضه کالا نسبت به قبل کاهش پیدا می‌کند، قیمت نیز افزایش می‌یابد که منجر به ایجاد تورم می‌شود. اگر این عدم تناسب عرضه و تقاضا مداوم باشد، می‌تواند منجر به ایجاد تورم شدید و مزمن شود.
به عنوان مثال فرض کنید در یک بازار، کالای X با قیمت مشخص به ۱۰ نفر فروخته می‌شود. اگر تعداد متقاضیان آن کالای بخصوص به ۱۰۰ نفر افزایش یابد اما تعداد کالا به همان اندازه ثابت باقی بماند مسلما رقابت در سمت تقاضا شکل می‌گیرد و هر فرد برای خرید کالای مورد نظر قیمت بالاتر پیشنهاد می‌دهد که منجر به ایجاد تورم می‌شود.
نکته مهم این است که افزایش تقاضا لزوما با افزایش تعداد متقاضیان همراه نیست. بلکه عاملی همچون افزایش عرضه پول و اعتبار نیز باعث تحریک تقاضای مصرف کنندگان می‌شود که اگر این تقاضا بیشتر از ظرفیت تولید اقتصاد باشد، باز هم منجر به افزایش قیمت می‌شود.  این مورد که به اثر کشش تقاضا معروف است ماحصل افزایش نقدینگی در دسترس عموم و عرضه پول (چاپ پول) است.
کاهش عرضه نیز مانند افزایش تقاضا تعادل در بازار مورد نظر را با مخاطره مواجه می‌کند که منجر به افزایش قیمت می‌شود. این افزایش قیمت حتی می‌تواند در نهاده‌های تولید باشد و قیمت تمام شده محصولات کارخانه‌ها را افزایش دهد. این افزایش در بهای تمام شده تولید منجر به افزایش قیمت فروش محصولات می‌شود که تورم ماحصل آن خواهد بود. به افزایش هزینه‌های تولید اثر فشار هزینه نیز گفته می‌شود.

عوامل رشد و تشدید تورم چیست؟

به طور خلاصه می‌توان گفت همان عوامل ایجاد تورم را می‌توان به عنوان تشدید کننده تورم در نظر گرفت. تداوم چاپ پول که عرضه پول را بیشتر می‌کند و منجر به افزایش نقدینگی در جامعه می‌شود، اتخاذ سیاست های پولی انبساطی، کسری بودجه و استقراض دولت از بانک مرکزی و دلایل دیگری که منجر به کاهش عرضه یا افزایش تقاضا یا افزایش نقدینگی شود ازدیاد کننده تورم هستند.

پیامدهای ایجاد تورم چیست؟

یکی از مهم‌ترین مطالبی که به آن میتوان پرداخت این است که اثرات تورم چیست؟ مسلما بر کسی پوشیده نیست که تورم بالا و متغیر هزینه‌های زیادی را بر اقتصاد تحمیل می‌کند. تورم باعث برهم خوردن قیمت‌های نسبی می‌شود. یعنی قیمت ملک و املاک در برابر قیمت سکه، طلا در مقایسه با درآمد افراد به یک نسبت افزایش نمی‌یابند و همین امر منجر به دامن زدن عدم اطمینان در میان خانوارها و بنگاه‌های اقتصادی می‌شود چرا که تصمیم گیری برای سرمایه گذاری، پس انداز و هزینه‌ را دشوار می‌کند.
بنابراین تورم برای عموم مردم ناخوش‌آیند است. تورم باعث برهم خوردن توزیع درآمد در جامعه می‌شود و به این دلیل که افزایش قیمت‌ها بیشتر در مورد کالاهای اساسی اتفاق می‌افتد تا کالاهای لوکس بنابراین بیشترین فشار تورم بالا، به اقشار کم درآمد و ضعیف جامعه وارد می‌شود. در نتیجه شکاف میان اقشار جامعه افزایش پیدا می‌کند که این خود زمینه ساز دیگر مشکلات اقتصادی و اجتماعی خواهد شد.
با این‌حال تورم همیشه بد و نفی شده نیست و در صورتیکه به صورت کنترل شده و با نرخ‌های اندک و قابل پیش بینی باشد نیز می‌تواند انگیزه تولید در اقتصاد را افزایش دهد که این خود می‌تواند منجر به رشد GDP و بهبود دیگر مولفه‌های اقتصادی و رفاه جامعه خواهد شد. به عنوان مثال در جوامع پیشرفته عموما نرخ تورم ۱ الی ۲ درصد دیده می‌شود.

تورم چگونه محاسبه می شود؟

نرخ تورم شاخصی است که به ما ارزش پول و قدرت خرید را در یک بازه زمانی نشان می‌دهد. البته شاخص‌های قیمتی زیادی در اقتصاد وجود دارند که می‌توان از هر کدام برای محاسبه نرخ تورم استفاده کرد مانند شاخص بهای (قیمت) مصرف کننده، شاخص بهای (قیمت) تولید کننده و شاخص قیمت عمده فروشی، اما عموما از شاخص قیمت مصرف کننده (CPI)  یا  Consumer Price Indexدر محاسبه نرخ تورم استفاده می‌شود.
بازه زمانی که این نرخ در آن محاسبه می‌شود می‌تواند به صورت هفتگی، ماهانه یا سالانه برای یک سبد کالای پایه حاصل شود که از سوی بانک مرکزی تعیین می‌شود و برای هر چند سال یکبار در آن بازنگری می‌شود.

انواع تورم کدام است؟

پیش از اینکه به محاسبه نرخ تورم بپردازیم خوب است بدانیم تورم چه انواعی دارد؟ تورم را به طور کلی می‌تواند در دسته بندی های زیر قرار داد:

تورم نقطه به نقطه

در صورتیکه درصد تغییرات شاخص CPI را در دو مقطع زمانی مختلف نسبت به یکدیگر محاسبه کنیم می‌توانیم به تورم نقطه به نقطه دست بیابیم. فاصله این مقاطع زمانی می‌تواند به صورت ماهانه یا سالانه باشد. به عنوان مثال تورم نقطه به نقطه سال ۱۴۰۰، درصد تغییرات شاخص CPI سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ است. برای این منظور شاخص CPI سال ۱۴۰۰ را از سال ۱۳۹۹ کم کرده و حاصل را بر شاخص CPI سال ۱۳۹۹ تقسیم می‌کنیم.
این محاسبات می‌تواند به صورت ماهانه نیز باشد. به عنوان مثال گفته می‌شود تورم نقطه به نقطه شهریور ماه نسبت به مرداد ماه ۴۵% است که این یعنی حاصل تفاوت شاخص CPI در یک تاریخ مشخص از این دو ماه تقسیم بر شاخص ماه قبل. نکته مهم در محاسبات این شاخص این است که هر گونه نوسانات قیمتی که بازه بین این دو تاریخ رخ می‌دهد نادیده گرفته می‌شود و ملاک اندازه گیری تاریخ مورد نظر خواهد بود.

متوسط نرخ تورم سالانه

در صورتیکه متوسط نرخ تورم ماهانه را طی یکسال در نظر بگیریم و از آن میانگین هندسی بگیریم، متوسط نرخ تورم سالانه در نظر گرفته می‌شود. تفاوت این روش با روش قبل در این است که تفاوت‌های قیمتی که در بازه زمانی یکسال رخ می‌دهند اهمیت پیدا می‌کنند و همین امر باعث می‌شود که متوسط نرخ تورم سالانه با نرخ تورم نقطه به نقطه یک سال متفاوت باشد.

نرخ تورم یک سال نسبت به سال پایه

گاهی تورم یک سال را نسبت به سال پایه در نظر می‌گیرند (به عنوان مثال سال ۱۳۸۴). برای این‌کار لازم است که شاخص CPI سال پایه را از سال مورد نظر کم کنیم و نتیجه را بر سال پایه تقسیم کنیم. این عدد به ما می‌گوید که درصد تغییرات شاخص CPI نسبت به سال پایه چقدر بوده و در واقع تورم نسبت به سال پایه چه مقدار است.

فرمول اندازه گیری تورم: 

همانطور که گفته شد برای اندازه گیری نرخ تورم یک سال را به عنوان سال پایه در نظر می‌گیرند و افزایش قیمت را با توجه به آن اندازه گیری می‌کنند. فرمول کلی به صورت زیر است:

که در آن CPIp شاخص کالا و خدمات در مقطع زمانی جاری و CPIb شاخص CPI را در مقطع پایه در نظر گرفته شده است.

فرمول محاسبه شاخص CPI

برای بدست آوردن شاخص CPI، از فرمول لاسپیرز استفاده می‌شود که برای این منظور وزن هر قلم کالا را در سبد مورد نظر نیز اندازه گیری می‌کنند و میانگین وزنی است. در این فرمول  تغییرات قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارها در هر زمان نسبت به زمان پایه سنجیده می شود فرمول لاسپیرز به صورت زیر است:

که در آن :
Pt = قیمت کالای مورد نظر در زمان t
P0 = قیمت کالای مورد نظر در زمان صفر یا سال پایه
Q0= تعداد کالای مصرف شده در زمان سفر یا سال پایه
است.

با توجه به اینکه برای محاسبه تورم یک سبد کالایی را در نظر می‌گیریم بنابراین میبایست میانگین وزنی این افزایش قیمت را در نظر بگیریم. پس فرمول کلی به صورت زیر خواهد بود:

که علامت Σ به معنای جمع میانگین وزنی همه اقلام است.

نرخ تورم اقتصاد می‌تواند در سه سطح تعریف شود:

۱٫ تورم خزنده: منظور از تورم خزنده، تورمی است که در آن قیمت‌ها به طور آرام و خفیف شروع به افزایش می‌کنند. در این نوع از تورم، قیمت‌ها در طول سال نهایت تا سقف ۸% رشد خواهند کرد.
۲٫ تورم شدید: تورم شدید، تازنده یا شتابان، تورمی است که با سرعت بیشتری باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود. این تورم در طول سال بین ۱۵ تا ۲۵ درصد تعریف شده است.
۳٫ تورم بسیار شدید: تورم شدید به معنای دو برابر شدن قیمت‌ها در طول شش ماهه سال است یا تورمی که تنها در عرض یک ماه، اجناس را ۵۰% افزایش قیمت داده. از این نوع تورم، با عناوینِ تورم افسارگسیخته، ابر تورم یا حتی فوق تورم هم یاد می‌کنند.

قیمت چه کالا و خدماتی در نرخ تورم محاسبه می شود؟

بانک مرکزی هر کشور این اختیار را دارد که براساس فرهنگ مصرف کشور خود سبد کالا و خدمات مصرفی خانوارها را تعیین کند. در کشور ما وزن کالاها و خدمات در سبد مصرفی خانوارها به صورت زیر است:

راه کنترل تورم چیست؟

تورم یک پدیده پولی است و بنابراین با کمک سیاسیت‌های پولی و مالی می‌توان آن را مدیریت و یا مهار کرد. در صورتیکه این سیاست‌ها درست و به موقع اتخاذ شوند می‌تواند باعث مهار تورم شود. به عنوان مثال یکی از ابزارهای کنترل تورم بالا بردن نرخ بهره بانکی است. این کار که به معنی گران شدن پول است باعث می‌شود که پول‌های سرگردان در جامعه که در بازارهای مختلف باعث ایجاد تلاطم می‌شوند جمع شوند و کاهش نقدینگی یکی از راه‌های کاهش میل به مصرف خواهد بود. هرچه مصرف کاهش یابد قیمت کالاها و خدمات نیز کاهش خواهد یافت.

وضعیت تورم در ایران

در چند دهه اخیر تورم در کشور ما به طرز چشمگیری افزایش داشت و هرچند تلاش شد در برهه هایی این تورم مهار شود اما به طور متوسط می‌توان گفت نرخ تورم سالانه در ۵۰ سال اخیر حدود ۱۹٫۵ درصد بوده است.

به طور کلی رشد شدید تورم در کشور ما اغلب ناشی از چهار عامل اصلی است:

اول تکیه و تمرکز اقتصاد ایران بر نفت که موجب شده تا در نتیجه‌ی نوسان قیمت نفت، درآمدهای کشور نیز همواره با بی ثباتی شدید مواجه باشد. دوم رشد شدید قیمت ارز در یک بازه زمانی کوتاه، سوم رشد نقدینگی و چهارم تضعیف تولید و رشد هزینه‌های تولید در اثر فشارهای وارد شده بر حوزه تجارت خارجی کشور. تورم علاوه بر این که موجب تغییر سود و جریانات نقدی کشورها می‌شود؛ نرخ بازده مورد انتظار (بازده سرمایه‌گذاری) سهامداران و فعالان اقتصادی را نیز تغییر می‌دهد. در واقع این اتفاق موجب توزیع دوباره دارایی‌ها و درآمدهای افراد می‌شود. در یک سو بهای سبد دارایی افرادی که بیش از نرخ تورم افزایش داشته باشد از این فرآیند بهره‌مند می‌شوند. اما در سوی دیگر افرادی که ارزش سبد دارایی های آن‌ها به هر دلیلی کمتر از نرخ تورم افزایش پیدا کند، از متضررین این نرخ هستند.
بنابراین سرمایه‌گذاران که خالص منافع حاصل ازسرمایه گذاری‌های آن‌ها به نرخ تورم بستگی دارد می‌کوشند با سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های پربازده، ضمن حفظ ارزش دارایی‌های خود، از اثرات تورم نیز بهره‌مند شوند.

مقایسه نرخ تورم در ۱۰ سال گذشته(با رسم نمودار)

در ۱۰ سال گذشته نرخ تورم در ایران به جز در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ روندی رو به رشدی داشته است. در این نمودار نرخ تورم در ۵۰ سال گذشته را به صورت نموداری برایتان آورده ایم.

معایب تورم چیست؟

تا کنون در بخش‌های مختلف این مقاله از معایب تورم نام بردیم در اینجا به صورت موردی معایب تورم را عنوان می‌کنیم.
۱- تورم قیمت های نسبی را بر هم می‌زند و تصمیم‌گیری اقتصادی و سرمایه گذاری را دشوار می‌کند.
۲- تورم بالا منجر به ایجاد عدم اعتماد و اطمینان نسبت به سرمایه گذاری می‌شود.
۳- تورم بالا منجر به ایجاد شکاف طبقاتی بیشتر در جامعه می‌شود.
۴- تورم، بیشتر بر اقشار کم درآمد وارد می‌شود.
۵- تورم باعث افزایش فعالیت‌های محتکرانه در جامعه می‌شود.
هرچند به نظر می‌رسد تورم منجر به بروز مشکلات بیشماری می‌شود که به بسیاری از آن‌ها اشاره کردیم اما شاید کمتر شنیده باشید که تورم در مقادیر پایین نیز مزایایی دارد که خالی از لطف نیست به برخی از آن‌ها اشاره کنیم.

مزایای تورم چیست؟

تا کنون فقط از معایب تورم شنیده‌ایم در حالیکه تورم در مقادیر کم مزیت‌هایی نیز دارد. تورم در صورتیکه در مقادیر کم باشد می‌تواند محرک تولید باشد و انگیزه تولید کننده را برای تولید را بیشتر کند. از طرف دیگر سطح بهینه ای از تورم مصرف کنندگان را به جای پس انداز کردن، به خرج کردن یا سرمایه‌گذاری سوق می‌دهد.
برای درک بهتر این موضوع فرض کنید در جامعه ای تورم صفر باشد به این معنی که ارزش پول امروز برابر با ارزش پول سال آینده باشد. در این شرایط مصرف امروز با مصرف سال آینده هیچ تفاوتی نمی‌کند و شاید انگیزه افراد را برای پس انداز به امید خرید کالاهای گران قیمت‌تر در آینده بیشتر کند.
پس انداز سرعت گردش پول در اقتصاد را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود مصرف به شدت کاهش یابد و تولید کنندگان نیز در فروش کالاهای خود با مشکل مواجه شوند. در این حالت درآمد تولید کننده کفاف هزینه حقوق و دستمزد کارگران ودیگر هزینه های کارخانه تولیدی را نمی‌دهد و در نهایت منجر به رکود و افزایش نرخ بیکاری می‌شود. در نهایت این پس انداز بیشتر باعث می‌شود که درآمد کلی جامعه نیز کاهش یابد و جامعه در یک چرخه رکود شدید فرو رود.

پوشش ریسک در برابر تورم چگونه انجام می شود؟

حال سوال مهم این است که چگونه می‌توانیم از ارزش سرمایه‌هایمان در برابر تورم محافظت کنیم و به اصطلاح ریسک تورم را پوشش دهیم یا hedge کنیم؟ پاسخ این سوال سرمایه گذاری است. اما سرمایه‌گذاری ای که نرخ بازدهی بیشتر از تورم داشته باشد. نگهداری پول نقد در شرایط تورمی تنها باعث کاهش هرچه بیشتر ارزش پول می‌شود چرا که بازدهی وجه نقد از دیگر دارایی‌ها کمتر است. برای سرمایه گذاری گزینه های بیشماری در اختیار داریم که حتی اگر سرمایه اندکی نیز داشته باشیم باز هم فرصت سرمایه گذاری مناسب را خواهیم یافت.
یکی از مواردی که در این مقاله گفته شد سرمایه گذاری در بازار سرمایه است که می‌تواند به دو طریق انجام شود:

۱- سرمایه گذاری مستقیم
۲- سرمایه گذاری غیرمستقیم

برای مشاهده نحوه بوجود آمدن تورم به زبان ساده ویدیو زیر را مشاهده کنید.

سوالات متداول

تورم چگونه اندازه گیری می شود؟

به روش‌های مختلفی می‌توان تورم را اندازه گیری کرد. در تورم نقطه به نقطه درصد تغییرات شاخص CPI را در دو مقطع زمانی نسبت به یکدیگر محاسبه می‌کنیم.

پیامدهای تورم چیست؟

افزایش نا اطمینانی برای سرمایه گذاری، افزایش شکاف طبقاتی، برهم خوردن قیمت های نسبی و مواردی دیگر از جمله اثرات و پیامدهای تورم است.

کنترل تورم چگونه انجام می شود؟

اعمال سیاست های پولی و مالی انقباضی مثل افزایش نرخ بهره که یک سیاست پولی انقباضی است می‌تواند به کنترل تورم کمک کند.

سیده مریم حسینی

برگرفته از : https://charisma.ir/blog/educations