پول چیست؟

«پول چرک کف دست است»، جمله‌ای که همه ما از بچگی درباره پول شنیده‌ایم، اما همه ما خوب می‌دانیم که پول، نه چرک کف دست است و نه بی‌ارزش و بی‌اهمیت. در واقع با مدرن شدن جوامع، پول پیش‌زمینه و اولین مرحله برای رسیدن به نیازهای اساسی دیگر است. تا پول نباشد غذایی نیست، و تا غذایی نباشد رشدی نیست و تا رشدی نباشد پیشرفتی نیست. پس اهمیت پول بیشتر از آن است که بخواهیم برای آن دلیل بیاوریم.

با پیشرفت اقتصاد، دیگر تنها یک نوع پول هم وجود ندارد. درواقع پول‌ها در عین ارزشمندی می‌توانند بنا بر نوعی که دارند، ارزش‌های متفاوتی داشته باشند. به همین علت است که در این مقاله، علاوه بر تعریف پول، به انواع مختلف پول و همچنین تاریخچه آن در دنیا هم اشاره خواهیم کرد. همراه ما باشید.

تعریف پول، پول چیست؟

«پول چیست؟» یکی از سوالات مهمی است که انسان‌ها در طول زندگی از خود و دیگران پرسیده‌اند. این سوال بیشتر از آنکه به دنبال پاسخی برای ماهیت پول باشد، به دنبال پاسخی برای یک سوال فلسفی است. اما در پاسخ به این سوال باید گفت که تعریف پول امروزه کمی سخت به نظر می‌رسد. چراکه این مفهوم چنان در بطن زندگی انسان ریشه دوانده است و سخت می‌توان آن را تعریف کرد.

شاید ساده‌ترین توضیح پول این باشد که انسان‌ها برای اینکه خدمات دریافت کنند (این خدمات می‌تواند خوراک، پوشاک، وسایل موردنیاز و یا هرچیز دیگری باشد) نیاز به پرداخت هزینه داشتند. در ابتدا این هزینه با مبادله کالا به کالا انجام می‌شد اما به مرور، پول به عنوان وسیله‌ای برای پرداخت به میدان آمد. این پول طی سالیان دراز شکل‌های متفاوتی گرفت. از فلزات گرانبها گرفته تا شکل کاغذی آن تا امروز که به شکل ارزهای دیجیتال درحال مبادله شدن است.

یکی از مباحث مهم امروز، مدیریت پول و استفاده از آن در نوسانات ارزشی پول است. با اوج گرفتن تورم در جهان، مدیریت پول که امروز به مدیریت سرمایه هم شناخته می‌شود، مسئله‌ای مهم است. رفته رفته با استفاده از حفظ ارزش پول در نوسانات قیمتی شغلی به وجود آمد که به آن معامله‌گری می‌گویند.

اگر نگاهی تخصصی‌تر به تاریخچه پول بیندازید متوجه خواهید شد که پول می‌تواند هرچیزی باشد. ارزش آن نیز می‌تواند بسته به اعتبار اقتصاد و بانک مرکزی هر کشور متفاوت باشد. برای درک بهتر این مسئله، بهتر است که از انواع پول در جوامع و کشورهای مختلف هم مطلع باشید.

انواع پول را می‌توان بر اساس معیارهای مختلفی دسته‌بندی کرد که عبارت است از :

در ادامه به بررسی هریک از این دسته‌ها خواهیم پرداخت :

در جوامع اولیه پول به صورت کالایی در جریان بوده است. یعنی کالایی مانند برنج، گندم، مرغ، گوسفند و غیره که خود دارای ارزش مصرفی بوده و به عنوان پول، واسطه‌ مبادلات قرار می‌گرفته‌است. در چنین سیستمی، کالایی مقبولیت بیشتری پیدا می‌کرد که از مزایای بیشتری نسبت به سایر کالاها برخوردار بود. از این رو، پس از مدتی، از فلزات به عنوان پول استفاده شد، زیرا اولا دوام بیشتری نسبت به سایر کالاها داشتند، ثانیا قابلیت تقسیم‌پذیری‌شان بیشتر بود و ثالثا حمل‌ونقل آنها آسان و کم‌هزینه بود.

پس از فلزات، سکه‌های فلزی با وزن و مهر و نشان خاص خود به عنوان پول مطرح شدند، زیرا وسایل توزین همواره و در همه‌جا، در اختیار همگان نبود و امکان تقلب و کم گذاشتن در آن‌هم وجود داشت. بنابراین سکه به عنوان پول رایج مردم شد. خطر سرقت، هزینه حمل‌ونقل برای انجام پرداخت‌ها، خراش دادن و تقلب در عیار مسکوکات، هزینه چشم‌پوشی جامعه از مصارف زینتی و آرایشی و دیگر نارسایی‌ها تمام هزینه‌های استفاده از نظام پولی طلا و نقره در انجام مبادلات بود.

پس از رواج طلا و نقره به عنوان پول، این امر با نارسایی‌هایی چون خطر سرقت، تقلب در عیار سکه و هزینه حمل و نقل مواجه شد. بنابراین، وسیله دیگری به نام رسید پول تمام‌عیار و اسکناس‌های با صددرصد تعهد بازپرداخت بر حسب طلا و نقره رواج یافت که حاکی از ارزش طلا و نقره به عنوان پول بود. به تدریج با رواج این نوع رسیدها و اسکناس‌ها مردم حساسیت خود را نسبت به قابلیت تبدیل آنها به طلا و نقره از دست دادند و به این رسیدها به عنوان وسیله مبادله نگاه کردند.

در این مرحله، خود این رسیدها تبدیل به پول شده و پول اعتباری نقد ایجاد شد. در واقع، با رواج این رسیدها، ارزش آن به عنوان پول فراتر از ارزش ماده اولیه‌اش بود. سکه‌ها نیز در این مرحله، به تدریج ارزش پولی بالاتری نسبت به ارزش کالایی خود پیدا کردند و سکه‌های اعتباری یا وابسته(token money) را پدید آوردند.

انواع پول به لحاظ مقام ناشر به دو دسته کلی تقسیم می‌شود :

پول دلالتی یک نوع پول اعتباری نقد است که ارزش آن، بیشتر از ارزش بازاری میزان کالایی است که در آن به کار رفته است. در مورد سکه دلالتی نیز باید توجه داشت در صورتی که این اختلاف ارزش وجود نداشته باشد، به احتمال زیاد، ذوب شده و از جریان خارج خواهدشد.

مقدار مس و نیکل و قلع و روی که در این سکه‌ها به کار رفته است، در مقایسه با مجموع مقدار عرضه‌شده این فلزات در مبادلات، به قدری ناچیز است که اگر این سکه‌ها را ذوب کنند و بفروشند، در قیمت بازاری این فلزات تأثیر چندانی نخواهد داشت.

این پول که در واقع نوعی اوراق بدهی است، همان اسکناس‌های در جریان است که توسط بانک‌های مرکزی کشورها منتشر شده و بدهی بانک مرکزی به سایر بخش‌های اقتصادی است.

این اوراق در شرایط بحرانی و مواردی که نیاز به مساعدت عمومی باشد، توسط دولت منتشر می‌شود و متضمن مبلغ معینی است و عموم مردم با خرید آن برای کمک به تأمین مالی مساعدت دولت برای خروج از بحران، مشارکت و به طور معمول از تبدیل آن به پول رایج خودداری می‌کنند.

در عین حال، مقام ناشر تعهد می‌کند که در مقابل این نوع اوراق، پول اعتبار نقد پرداخت کند، لذا این اوراق را می‌توان، یک نوع پول اعتباری بدهی تلقی کرد، این اوراق دولتی برخلاف اوراق قرضه‌ متداول دارای بهره نیستند.

از جمله اقداماتی که اشغالگران در زمان جنگ در کشورهای تحت اشغال انجام می‌دادند، انتشار پول نظامی بود. هدف از انتشار پول نظامی توسط قوای اشغالگر این است که در کشور تحت اشغال، وسیله مبادله‌ای به جریان بیفتد که توسط مقام ناشر پول قابل‌کنترل باشد، به عبارت دیگر، برای خرید کالاها و خدمات موردنیاز، نیروهای نظامی اشغالگر به راحتی قدرت قانونی داشته و این پول در دسترس آنها باشد.

به علاوه، هنگام عقب راندن نیروهای ملی، تمام اوراق بهادار از بین برده می‌شد و لذا در بانک‌ها به دلیل عدم اطمینان، پولی باقی نمی‌ماند. بنابراین، انتشار پول جدید، امکان به جریان افتادن مجدد فعالیت‌های اقتصادی در منطقه تحت اشغال را فراهم می‌کرد.

مقصود از اوراق بدهی بانک‌ها، همان حواله‌هایی است که به صورت چک‌بانکی یا چک تضمینی یا حواله بانکی از بانکی به عهده خود، یا بانک دیگر صادر می‌شود و این اوراق، یک نوع پول اعتباری بدهی است و دلالت بر بدهی یک بانک دیگر دارد.

عبارت از بدهی بانک‌ها به افراد است که در دفاتر بانک به حساب افراد ثبت شده‌است و یک فرد می‌تواند با حواله‌ای که در وجه دیگری صادر می‌کند، آن را به حساب او منتقل کند. سپرده‌های دیداری، از نوع پول اعتباری بدهی است، زیرا بانک‌ها متعهد هستند که در قبال دریافت حواله یا چکی که صاحب سپرده‌های دیداری صادر کرده‌، پول اعتباری نقد پرداخت کنند. بدیهی است که حواله یا چک صادر شده ابزار یا سند انتقال این نوع پول بوده و خود پول نیست.

پول نقد پولی است که ارزش اعتباری آن در یک شیء خارجی عینیت یافته است و همان چیز ارزش مبادله‌ای را حمل می‌کند. در این نوع پول، طرفین هنگام معامله، کل ارزش مبادله‌ای را به طور مستقل در خود پول می‌بینند.

پول بدهی، پولی است که ارزش اعتباری آن در یک شیء خارج عینیت نمی‌یابد؛ به عبارت دیگر، این پول اولا یک تعهد پرداخت به عهده امضاکننده یا ناشر رسیدهای آن است. در صورت از بین رفتن رسیدهای منتشرشده این نوع پول، امضاکننده یا ناشر رسیدها هنوز متعهد به پرداخت دین خود به صاحبان رسیدها هستند و بدهی ساقط نشده است، همچنین، مردم هنگام معامله با این پول، نسبت به قابلیت تبدیل آن غافل نیستند.

البته باید توجه داشت که حتی در صورت حفظ قابلیت تبدیل این نوع اسناد توسط ناشر، اگر مردم هنگام معامله با این اسناد، از قابلیت تبدیل آنها غافل شده و نظر استقلالی نسبت به این اسناد داشته‌باشند، دیگر این اوراق، پول بدهی نبوده و خود مستقلا پول نقد خواهد بود.

با توجه به این معیار، انواع پول به دو نوع تمام‌عیار و اعتباری تقسیم می‌شود. در پول تمام‌عیار، ارزش پول به عنوان پول باارزش ماده اولیه آن یکسان است؛ در حالی که در پول اعتباری، ارزش پول به عنوان پول بیش از ارزش ماده اولیه آن است.

پول تمام‌عیار نقد، پولی است که اولا ارزش ماده اولیه آن در مورد مصارف غیرپولی، باارزش آن به صورت پول در مبادلات و معاملات برابر است، بنابراین «تمام‌عیار» خوانده می‌شود و ثانیا، چون پول تمام‌عیار در دست مردم گردش کرده و نیاز‌های پولی را به طور آنی برآورده می‌کند، «نقد» خوانده می‌شود. بسیاری از پول‌های قدیم که جنبه کالایی نیز داشتند، مانند برنج، نمک و غیره به همان اندازه که به صورت پول ارزش داشتند، به صورت غیر پولی (کالایی) نیز دارای ارزش بوده‌اند.

پول تمام‌عیار بدهی، پولی است که به علت تمام‌عیار بودن ارزش ماده اولیه آن، در مصارف غیرپولی، ارزش آن با پول برابری می‌کند، به علاوه چون بدهی است، به صورت یک تعهد و اعتبار، میان مردم گردش می‌کند. البته عمل گردش به کمک رسید این نوع پول انجام می‌گیرد، مانند رسید پول تمام‌عیار، یا اسکناس با صددرصد تعهد بازپرداخت، بر اساس طلا و نقره، یا سایر انواع کالا.

البته این موضوع در صورتی است که مردم به هنگام مبادله ‌این نوع رسید یا اسکناس‌ها، از تضمین پرداخت براساس طلا و نقره یا سایر انواع کالاها در مقابل این رسیدها غافل نباشند. رسیدهای پول تمام‌عیار از جانب صرافی‌ها، بانک‌ها و در مواردی دولت‌ها منتشر می‌شد و معمولاً ارزش آن معادل ارزش فلزی بود که این رسیدها حاکی از آن بودند.

البته به تدریج میزان انتشار رسیدها از میزان فلزی که ناشران نگهداری می‌کردند، فزونی گرفت. اسکناس‌هایی با صددرصد تعهد بازپرداخت نیز، توسط دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی منتشر می‌شد. در این حالت نیز ابتدا ارزش اسکناس منتشره به چندین برابر ارزش فلز پشتوانه رسید. البته دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی در این شیوه صددرصد تعهد بازپرداخت خود را به صورت فلزهای طلا و نقره حفظ کرده بودند.

انتشار این نوع رسیدها یا اسکناس‌ها، در کاهش بسیاری از هزینه‌ها، مانند هزینه ضرب سکه، نگهداری و انبارداری، حمل‌ونقل و غیره مؤثر بود. پول‌های تمام‌عیار (اعم از نقد و بدهی) در چارچوب سیستم‌های پولی یک فلزی، دوفلزی و متوازی رایج گشته و عمل کرده‌اند. البته در اغلب مواقع هم پول تمام‌عیار نقد مانند سکه‌های طلا و نقره و هم پول تمام‌عیار بدهی، مانند رسید پول تمام‌عیار یا اسکناس با صددرصد تعهد پرداخت همزمان در جریان بوده‌اند.

پول‌های تمام‌عیار در سیستم‌های حاکم، در اواسط قرن بیستم عبارت بودند از سکه‌های فلزی استاندارد طلا، یا استاندارد نقره و یا هر دو. لازم نیست سکه تمام‌عیار، صرفا از طرف دولت به جریان گذاشته شود، این عمل را با تنظیم مقرراتی پیرامون درصد خلوص و وزن سکه‌ها می‌توان به عهده مؤسسات خصوصی گذاشت؛ ولی دولت‌ها غالبا این امر را در انحصار خود داشتند.

منظور از پول اعتباری نقد، هر نوع پولی است که ارزش آن به عنوان پول بیش از ارزش آن به عنوان کالا باشد، یا اینکه هیچ‌گونه تعهد بازپرداختی از جانب ناشر این پول به صورت طلا و نقره و سایر کالاها صورت نگرفته باشد و یا اگر چنین تعهدی وجود داشته باشد مردم از آن غافل شده باشند. این نوع پول، باارزشی بیش از ارزش ماده اولیه‌ آن، به جریان می‌افتد.

در برخی موارد، ارزش بازاری ماده‌ای که پول از آن ساخته شده، بسیار ناچیز است و باارزش رایج پول قابل ‌مقایسه نیست؛ مانند بسیاری از پول‌های کاغذی که امروزه در اقتصاد، پول رسمی به حساب می‌آیند. در مورد پول‌های مسکوک، مانند سکه‌های نیکل و غیره هم اگرچه ممکن است ارزش بازاری ماده اولیه آنها زیاد باشد، ولی باز کمتر از ارزش آنها به عنوان پول است.

اکنون این پرسش مطرح است که چگونه پول می‌تواند ارزشی، بیش از ارزش ماده اولیه‌ای که از آن ساخته شده، به دست آورد و آن ارزش را حفظ کند؟ در پاسخ به این پرسش، می‌توان چنین گفت که ارزش اضافی پول اعتباری، از مقبولیت عامه آن به عنوان پول و اعتبار مقام نشردهنده آن نشأت گرفته و تا زمانی که مقبولیت عامه و اعتبار ناشر باقی است، ارزش پول اعتباری نیز محفوظ است.

پول اعتباری بدهی، از آن رو اعتباری است که ارزش آن به عنوان پول، بیش از ارزش ماده اولیه آن در مصارف غیرپولی است و چون بدهی است، به صورت یک تعهد و اعتبار در میان مردم گردش می‌کند و ناشر تعهد بازپرداخت این نوع پول را به عهده گرفته‌است و مردم نیز از این تعهد غافل نیستند.

البته این عمل به کمک رسید این نوع پول، مانند انواع چک‌های تضمینی یا بانکی یا معمولی یا انواع سندهای سپرده بانکی با تعهد صددرصد بازپرداخت، براساس پول اعتباری نقد که به صورت اسکناس و سکه رایج کشور است، انجام می‌شود. سپرده‌های جاری بانک‌ها یک نوع پول اعتباری بدهی است.

برخی از اقتصاددانان عقیده دارند که تعریف مناسب برای پول، تنها از طریق شناخت وظایف آن میسر است. طبق این تعریف، سه وظیفه اصلی مشخص شده که عبارت ‌است از : وسیله مبادله، واحد شمارش و ذخیره ارزش که هر یک از این موارد را برای شما شرح خواهم داد.

پول، ارزش مبادله‌ای خلق می‌کند و مبین ارزش مبادله‌ای به طور مطلق است. بنابراین، می‌تواند به عنوان وسیله مبادله به کار رود که اگر ارزش مبادله‌ای بالفعل نداشت، نمی‌توانست وسیله مبادله نیز باشد. وسیله فاقد ارزش نمی‌تواند نقش وسیله بودن را بازی کند.

اینکه کسی در مقابل دریافت وسیله مبادله خاصی، حاضر به واگذاری کالایی به دیگری می‌شود، بدین علت است که می‌داند این وسیله، “ارزش مبادله‌ای” را با خود حمل می‌کند، او می‌تواند آن را تصاحب کند و پول نیز از آن رو که واجد ارزش مبادله‌ای است، به عنوان وسیله مبادله پذیرفته شده‌است.

پول به عنوان واحد شمارش عمل می‌کند، زیرا ارزش کالاها و خدمات را به طور مرسوم برحسب واحدهای پولی اندازه‌گیری و بیان می‌کند که به آن، قیمت کالا گفته می‌شود. با این عمل، چون قیمت‌ها قابل مقایسه با یکدیگر هستند، فرایند مبادله آسان می‌شود.

زیرا اقلام با واحد مشترک بیان می‌شوند که قابل جمع هستند. پول به عنوان واحد سنجش ارزش کالاها و خدمات برخلاف واحدهای دیگر مانند کیلوگرم، لیتر، و متر ثابت نیست و در صورت افزایش قیمت‌ها قدرت خرید آن کم می‌شود.

به‌رغم اینکه پول در زمان حال قدرت خرید را برای فرد ایجاد می‌کند، برای مخارج آتی نیز به صاحبش امکان و توانایی خرید می‌دهد؛ بنابراین، صاحب‌اش می‌تواند آن را برای مخارج آتی و هزینه‌های پیش‌بینی نشده ذخیره کند.

پیش‌بینی قیمت‌های آتی توسط دارنده پول، مقدار پول را به عنوان ذخیره ارزش تعیین می‌کند. اگر پیش‌بینی شود که قیمت‌ها در حال افزایش هستند، کالا به صورت ذخیره ارزش به کار گرفته می‌شود و بالعکس اگر قیمت‌ها در حال کاهش باشند میل به نگهداری پول به عنوان وسیله ذخیره ارزش افزایش می‌یابد.

پول بر اساس معیارهای مختلف، به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که عبارتند از : انواع پول بر اساس ماده اولیه، انواع پول بر اساس مقام ناشر، انواع پول بر اساس نقد و بدهی بودن، انواع پول بر اساس ارزش پولی و ارزش کالایی. همچنین، پول کاربردهای مختلفی چون مبادله، معیاری برای سنجش ارزش و ذخیره ارزش دارد.