جایگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی در زبان و ادب فارسی چنان بلند بوده که 25 اردیبهشت که گفته شده روز پایان سرودن شاهنامه است، روز «پاسداشت زبان فارسی» نام‌گذاری شده است. اما آیا زبان فقط ابزاری برای ارتباط میان انسان‌هاست؟ زبان در فرهنگ هر کشوری از چنان اهمیتی برخوردار است که در قوانین اساسی بیشتر کشورها، یک اصل به آن اختصاص دارد. فصل دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با عنوان «زبان، خط، تاریخ و پرچم رسمی کشور» به ترتیب از اصول پانزدهم تا هجدهم به زبان و خط فارسی، زبان عربی، تقویم و پرچم رسمی کشور پرداخته است. اصل پانزدهم بیان می‌کند: «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است».

گرچه در «قانون اساسی مشروطیت» (1285) و متمم آن به مذهب، تاریخ و پرچم رسمی کشور اشاره شده است، اما اثری از رسمیت زبان فارسی دیده نمی‌شود. حتی در نوشتن خود این قانون نیز زبان فارسی چندان رعایت نشده بود؛ برای نمونه در اصل سی‌ودوم آمده بود «هر‌کس از افراد ناس می‌تواند…» که به‌جای واژه فارسی «مردم» از کلمه عربی «ناس» استفاده شده است. اما در تاریخ 28 شهریورماه 1358 در مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، پس از گفت‌وگویی کوتاه، اصل پانزدهم با 62 موافق و پنج ممتنع و بدون هیچ مخالفی به تصویب می‌رسد، این عدم مخالفت معنا دارد. این اصل در جریان بازنگری سال 1368 همچنان دست‌نخورده باقی می‌ماند. در همین راستا مجلس شورای اسلامی در تاریخ 14 آذر 1375 ماده‌ واحده‌ای با عنوان «قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» را به تصویب رساند.

بر‌ این اساس، در راستای حفظ زبان فارسی به‌عنوان یکی از ارکان هویت ملی، به‌کاربردن اصطلاحات بیگانه در گزارش‌ها، مکاتبات، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها برای قوای سه‌گانه، شرکت‌ها، مؤسسات، سازمان‌ها و نهادهای دولتی ممنوع شده است. همچنین استفاده از این واژه‌ها برای همه تولیدات بخش‌های دولتی و خصوصی که در داخل کشور عرضه می‌شود، منع شده است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی موظف است برای واژه‌های مورد نیاز با اولویت واژه‌هایی که کاربرد عمومی دارند، واژه‌گزینی یا واژه‌سازی کند. فرهنگستان زبان و ادب فارسی که عالی‌ترین مرجع سیاست‌گذاری و رسیدگی به مسائل زبان و ادب فارسی است، در بهمن 1368 به موجب اساسنامه‌ای که به تصویب شورای‌ عالی انقلاب فرهنگی رسید، تأسیس شد. رئیس‌جمهور سمت رئیس عالی فرهنگستان را بر‌ عهده دارد و شورای فرهنگستان، هیئت امنا، رئیس، معاون علمی و پژوهشی و دبیر، دیگر ارکان آن را تشکیل می‌دهند.

به دلیل اهمیت صداوسیما در نشر فرهنگ عمومی، قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه، توجهی ویژه به این نهاد داشته است. در تبصره 7 این قانون آمده است: «صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران موظف است از به‌کارگیری واژه‌های نامأنوس بیگانه خودداری کند و ضوابط دستوری زبان فارسی معیار را رعایت کند/ سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران و همه دستگاه‌های مذکور در ماده‌واحده موظف‌اند واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی را پس از ابلاغ در همه موارد به کار ببرند». همچنین در آیین‌نامه این قانون، صداوسیما مکلف به تشکیل واحدی در تشکیلات خود برای رعایت دستور زبان فارسی و اجتناب از به‌کارگیری اصطلاحات بیگانه شده است. متأسفانه این مهم چندان رعایت نمی‌شود و برای مثال، به‌کاربردن کلمه «تایم» به‌جای «زمان» بسیار رایج است. چند سال پیش، هیئت امنای دانشگاه صنعتی شریف صدور کارنامه و ریز‌ نمرات به زبان غیرفارسی را تصویب کرده بود که پس از طرح موضوع در هیئت امنای دیوان عدالت اداری، در تاریخ 24 دی 1398 این گونه رأی وحدت رویه صادر شد: «مطابق اصل 15 قانون اساسی، زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی اعلام شده است و اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با زبان و خط فارسی باشد.

نظر به اینکه کارنامه و ریز نمرات صادره برای دانشجویان به عنوان سند و متن رسمی محسوب می‌شود و کد پانزدهم مصوب 1395/2/29 سومین نشست عادی دوره چهارم هیئت امنا دانشگاه صنعتی شریف مبنی بر تجویز کارنامه (ریز نمرات) رسمی و غیررسمی غیرفارسی برای دانشجویان کلیه مقاطع تحصیلی، مغایر اصل 15 قانون اساسی است و مستند به بند 1 ماده 12 و ماده 88 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوبه 1392 ابطال می‌شود». با انتشار شایعه قصد رئیس‌جمهور آمریکا به تغییر نام «خلیج فارس»  موج گسترده‌ای از اعتراض توسط کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی به راه افتاد. اما اگر زبان را در کنار سرزمین، بخشی از عناصر تشکیل‌دهنده ایران بدانیم، چرا این حساسیت نسبت به زبان فارسی وجود ندارد؟

ماده 51 «قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی» (1379) با بیان اینکه «دادخواست باید به زبان فارسی بر روی برگ‌های چاپی مخصوص نوشته شده…»، زبان دادرسی، فارسی دانسته شده است، ولی متأسفانه بسیاری از همکاران علاوه بر بیان شفاهی، در مقام نگارش نیز از اصطلاحات انگلیسی و عربی غیررایج استفاد می‌کنند. حرکتی که در دفاع از نام «خلیج فارس» به راه افتاد نشان می‌دهد تجاوز به سرزمین ابتدا از زبان آغاز می‌شود و سپس به مقام عمل درمی‌آید. بیاییم فارسی را قدر دانسته و چون میهن پاس بداریم.

ابراهیم ایوبی