انواع بازار در اقتصاد چه هستند و چه ساختاری دارند؟

انواع بازار چیست؟

بازار از مجموعه‌ای از «خریداران» (Seller) و «فروشندگان» (Buyer) تشکیل شده است که در اقتصاد آن‌ها را «عامل اقتصادی» (Agent) می‌نامند. عاملان اقتصادی از طریق تعاملات بالقوه و بالفعل خود، قیمت یک کالا یا مجموعه‌ای از کالاها را تعیین می‌کنند.

ساختار بازار یعنی ویژگی‌های تاثیرگذار بر رفتار و عملکرد شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی فعال در آن بازار. در ادامه، شناخته‌شده‌ترین انواع بازار در اقتصاد از جمله بازار رقابت کامل، بازار انحصار کامل، بازار رقابت انحصاری، بازار انحصار کامل خرید و بازار انحصار چندجانبه خرید را معرفی می‌کنیم.

توجه داشته باشید که بازار‌های رقابت کامل و انحصار کامل دو سر گستره انواع بازار‌ در اقتصاد را تشکیل می‌دهند. یعنی برای یادگیری سایر بازار‌ها ابتدا لازم است که خصوصیات این دو نوع بازار‌ را به خوبی به خاطر بسپارید.

بازار رقابت کامل چیست؟

بازار «رقابت کامل» (Perfect Competition) نوعی از بازار است که در آن تعداد زیادی شرکت، کالایی یکسان یا به عبارتی، «همگن» (Homogenous) را تولید می‌کنند. در این بازار، هیچ تولیدکننده‌ای بدون ضرر کردن، قدرت کافی را برای تنظیم قیمت محصول یا خدمت، دارا نیست.

به تعبیری، بازار رقابت کامل، بازاری است که تخصیص بهنیه منابع اقتصادی را انجام می‌دهد. یکی از شناخته‌شده ترین مثال‌ها برای بازار رقابت کامل، بازار کالاهای کشاورزی است.

به دلیل شرایط خاص بازار رقابتی، تعداد اندکی بازار وجود دارند که بتوانیم آن‌ها را بازار رقابت کامل بنامیم. در واقع، بازار رقابت کامل در دنیای واقعی وجود ندارد و عبارتی نظری است و از آن برای مقایسه و تعریف ویژگی‌های سایر بازار‌ها استفاده می‌کنیم.

ویژگی بازار رقابت کامل با توجه به انواع بازار‌ها

زمانی می‌گوییم بازار رقابت کامل داریم که تمامی شرکت‌های موجود در بازار، «پذیرنده قیمت» (Price Taker) باشند. در ادامه، مهم‌ترین ویژگی‌های مخصوص بازار رقابت کامل را شرح داده‌ایم.

• تعداد بسیار بالای خریداران و فروشندگان
• عدم وجود مانع برای ورود و خروج
• اطلاعات کامل
• همگن بودن کالا
• هزینه صفر حمل و نقل
• عدم حضور دولت و محدودیت‌های قانونی
• سود صفر در بلندمدت

تعداد بسیار بالای خریداران و فروشندگان: در بازار رقابت کامل، تعداد زیادی خریدار وجود دارند که مشتاق به خرید محصول در قیمتی معین هستند. همچنین، تعداد بسیاری فروشنده وجود دارند که حاضرند این محصول را در قیمت معین به فروش برسانند.

عدم وجود مانع برای ورود و خروج: در میان انواع بازار، بازار رقابت کامل، دارای مانعی برای ورود و خروج نیست.

اطلاعات کامل: در بازار رقابت کامل، این فرض در نظر گرفته می‌شود که تمامی خریداران از قیمت تعیین‌شده توسط فروشندگان و فروشندگان از روش‌های تولید بکارگرفته‌شده توسط رقیبان خود، اطلاع داشته باشند.

همگن بودن کالا: یکی از فروض مهم در بازار رقابت کامل، همگن بودن کالاهای ارائه‌شده است. یعنی کالاهای عرضه‌شده توسط شرکت‌های مختلف فعال در بازار رقابت کامل، با یکدیگر در کمیت و کیفیت شباهت کامل دارند. در واقع، منظور از همگن بودن، جانشینی بالای این کالاهاست. بنابراین، در صورت عرضه نشدن کالا توسط شرکتی فعال در بازار رقابتی می‌توانیم کالای مشابه را از عرضه‌کننده‌ای دیگر، تهیه کنیم.

هزینه صفر حمل و نقل: در بازار رقابت کامل هزینه‌ای برای حمل و نقل کالاها پرداخت نمی‌شود. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، یکی از مهم‌ترین شرایط بازار رقابت کامل، ثابت بودن قیمت کالای ارائه‌شده است. در صورتی‌که، هزینه حمل و نقل بیشتر از صفر باشد، در ازای جابجایی کالا، قیمت آن تغییر خواهد کرد.

عدم حضور دولت و محدودیت‌های قانونی: در شرایط بازار رقابت کامل، هم خریداران و هم فروشندگان در خرید و فروش کالاها، آزاد هستند. یعنی هر خریداری می‌تواند به فروشنده دلخواه خود مراجعه کند و برعکس. بنابراین، هیچ محدودیتی بر هیچ‌کدام از طرفین، وضع نمی‌شود.

همچنین، تغییر قیمت‌ها با توجه به شرایط عرضه و تقاضا، امکان‌پذیر است. با وجود این موارد، هیچ تولید‌کننده بزرگ و دولتی نمی‌توانند دخالت و میزان تقاضا، عرضه و قیمت کالاها و خدمات را کنترل کنند.

سود صفر در بلند مدت: امکان دارد شرکت فعال در بازار رقابت کامل به مقداری سود دست یابد، اما در بلندمدت میزان سود اقتصادی در این بازار، برابر صفر خواهد بود.

نمودار تقاضا در بازار رقابت کامل

در بازار رقابت کامل، هر شرکت به تنهایی «پذیرنده قیمت» (Price Taker) است و قیمت از تقاطع منحنی عرضه و تقاضای بازار، مشخص می‌شود. در بازار رقابت کامل، منحنی تقاضای بازار شیب نزولی دارد اما شیب منحنی تقاضای شرکت برابر صفر است.

افقی بودن منحنی تقاضای شرکت نشان‌دهنده کشش‌پذیری کامل تقاضای آن است. در واقع، هر شرکت وظیفه دارد به اندازه قیمت تعیین‌شده توسط بازار از مشتری پول دریافت کند و در صورت گرانقیمت بودن محصولات آن، مصرف‌کننده به عرضه‌کننده دیگری مراجعه خواهد کرد. همان‌طور که گفته شد به علت قیمت‌پذیر بودن شرکت‌ها در بازار رقابت کامل، قیمت در منحنی تقاضای این شرکت‌ها، ثابت است.

محاسبه درآمد کل در بازار رقابت کامل

درآمد کل در بازار رقابت کامل از ضرب تعداد کالای عرضه شده در قیمت محاسبه می‌شود.

$$TR=P\times Q$$

 

در فرمول بالا:

• «$$TR$$»: درآمد کل (Total Revenue)
• «$$P$$»: قیمت (Price)
• «$$Q$$»: مقدار (Quantity)

محاسبه درآمد متوسط و نهایی در بازار رقابت کامل

درآمد متوسط در شرکت فعال در بازار رقابت کامل و در اقتصاد خرد، از تقسیم کل درآمد بر تعداد کالاهای عرضه‌شده، محاسبه می‌شود. برای محاسبه درآمد نهایی کافی است میزان تغییرات درآمد کل را بر میزان تغییرات مقدار عرضه‌شده کالا، تقسیم کنیم.

سود در بازار رقابت کامل

هدف یک شرکت فعال در بازار رقابت کامل، بیشینه کردن سود است. در کوتاه‌مدت – که امکان تغییر تمامی عوامل تولید وجود ندارد – سود ممکن است مثبت، منفی یا صفر باشد. در بلند مدت اما سود این شرکت صفر است.

در صورت منفی بودن سود شرکت در کوتاه‌مدت، باید همچنان تولید محصول را ادامه دهد. اگر قیمت، پایین‌تر از هزینه کوتاه‌مدت متغیر بود، شرکت باید از فعالیت خود دست بکشد.

حداکثر کردن سود در بازار رقابت کامل

برای حداکثر کردن سود در بازار رقابت کامل، شرکت‌ها «درآمد نهایی» (Marginal Revenue | MR) خود را برابر «هزینه‌نهایی‌»  (Marginal Cost | MC)  ($$MR=MC$$

) قرار می‌دهند. $$MR$$

برابر شیب منحنی درآمد است که همچنین با میزان «تقاضا» (Demand) و «قیمت» (Price) برابری می‌کند. در واقع، در بازار رقابت کامل – در حالت بهینه – قیمت برابر هزینه نهایی و درآمد نهایی است.

شرکت در زمان بالاتر بودن قیمت از هزینه کل متوسط، سود‌ده است. در صورت پایین‌تر بودن قیمت از هزینه کل متوسط، شرکت دچار ضرر می‌شود.

حداکثر کردن سود اقتصادی در بلند مدت در بازار رقابتی

در بلندمدت، اگر شرکت فعال در بازار رقابت کامل، سود اقتصادی مثبت کسب کند، به علت وجود نداشتن مانع برای ورود و خروج، شرکت‌های بیشتری وارد این بازار خواهند شد. بنابراین، منحنی عرضه به سمت راست منتقل می‌شود و عرضه افزایش می‌یابد.

با انتقال منحنی عرضه به سمت راست، قیمت تعادلی کاهش پیدا می‌کند. با کاهش یافتن قیمت، سود اقتصادی تا جایی کم می‌شود که به صفر برسد. در زمان پایین‌تر بودن قیمت از هزینه کل متوسط، شرکت‌ها ضرر می‌کنند.

در بلند مدت، در صورتی‌که شرکت‌های فعال در بازار کاملاً رقابتی، سود منفی داشته باشند، شرکت های بیشتری، بازار را ترک خواهند کرد و منحنی عرضه به سمت چپ می‌رود.

با انتقال منحنی عرضه به سمت چپ، قیمت زیاد می‌شود. با افزایش قیمت، سود اقتصادی تا‌ جایی افزایش می‌یابد که به صفر برسد. در واقع، شرکت‌های فعال در بازار رقابتی کامل در بلندمدت سود اقتصادی برابر صفر دارند.

نقطه تعادل بلندمدت در بازار رقابت کامل – مطابق نمودار زیر، از تقاطع منحنی تقاضا (قیمت) با منحنی «هزینه نهایی» یا (Marginal Cost) ($$MC$$

) و نقطه حداقل منحنی هزینه کل متوسط ($$ATC$$

) بدست می‌آید.

بازار رقابت کامل در دنیای واقعی

در واقعیت، امکان دارد هیچ بازاری دارای ساختار رقابت کامل نباشد. برای مثال، از شروط بازار رقابت کامل می‌توان به عدم وجود مانع برای ورود و خروج، اشاره کرد. در دنیای واقعی، موانع متعددی برای ورود به بازار‌ها وجود دارد و شما همیشه باید هزینه‌ای – هرچند اندک – برای تاسیس شرکت بپردازید.

همچنین، اطلاعات نیز در اغلب موارد، ناکامل است و این امکان برای خریداران وجود ندارد که از قیمت دقیق تعیین شده توسط فروشندگان مطلع شوند. به علاوه، فروشندگان، روش‌های تولیداتی خود را با سایر رقیبان به اشتراک نمی‌گذارند.

بازار انحصار کامل چیست؟

بازار «انحصار کامل» (Monopoly)، بازاری است که تنها یک عرضه‌کننده دارد. یعنی در این بازار، تنها یک فرد یا شرکت، کالاها و خدمات را عرضه می‌کند. در بازار‌ انحصار کامل یا انحصار مطلق، تنها یک عرضه‌کننده داریم اما با افزایش تعداد عرضه‌کنندگان از انحصاری بودن این بازار کاسته و به حالت رقابتی نزدیک می‌شود.

ویژگی های بازار انحصار کامل چیست؟

در ادامه، مهم‌ترین ویژگی‌های بازار انحصار کامل را مطرح کرده‌ایم.

• حداکثر بودن سود
• تعیین قیمت
• موانع برای ورود
• وجود تنها یک فروشنده
• تبعیض قیمتی

حداکثر بودن سود

فروشنده عرضه‌کننده کالاها و خدمات در بازار انحصاری می‌تواند بالاترین قیمت را برای کالاها و خدمات خود تعیین و بیشترین مبلغ را اخذ کند. درواقع، به علت بی‌رقیب بودن فرد یا شرکت عرضه‌کننده انحصاری کالاها و خدمات، آن‌ها قیمتی بالاتر از قیمت تعیین ‌شده در بازار رقابتی را برای کالای خود تعیین می‌کنند. در نتیجه، درآمد عرضه‌کنندگان در بازار انحصاری، حداکثر می‌شود.

تعیین قیمت

قیمت در بازار رقابتی توسط فرد عرضه‌کننده تعیین می‌شود. به عبارتی، می‌توان گفت برخلاف قیمت‌پذیر بودن عرضه‌کنندگان در بازار رقابتی، عرضه‌کنندگان در بازار‌های انحصاری «تعیین‌کننده قیمت» (Price Maker) هستند.

موانع برای ورود

در بازار‌های انحصاری برای ورود سایر تولیدکنندگان یا عرضه‌کنندگان به بازار، مانع وجود دارد.

وجود تنها یک فروشنده

در بازار انحصار کامل، تنها یک فرد یا شرکت عرضه‌کننده کالاها و خدمات وجود دارد. یعنی تمام تقاضاهای موجود در آن بازار توسط یک شرکت یا فرد تامین می‌شود. به عبارتی، این شرکت کل صنعت آن کالا یا خدمات را در آن اقتصاد تشکیل می‌دهد.

تبعیض قیمت

در یک صنعت انحصاری، شرکت تولیدکننده می‌تواند قیمت و مقدار کالا یا خدمات عرضه‌شده را تغییر دهد. در یک بازار کشش‌پذیر، در صورت پایین‌ بودن قیمت، مقدار قابل‌توجهی کالا فروخته می‌شود.

کیفیت پایین

به علت اینکه در بازار‌هایی یا ساختار انحصاری تنها یک عرضه‌کننده وجود دارد، بر خلاف بازار رقابتی، رقیبی برای فرد یا شرکت عرضه‌کننده وجود ندارد. بنابراین، در صورتی که عرضه کالاها و خدمات با کیفیت پایین صورت بگیرد، همچنان برای کالاها و خدمات عرضه‌شده، تقاضا هست. بنابراین، فرد یا شرکت عرضه‌کننده همچنان به ارائه خدمات یا کالاهای بی‌کیفیت ادامه می‌دهد.

نمودار تقاضا در بازار انحصار کامل به چه صورت است؟

در بازار انحصار کامل، منحنی درآمد نهایی و تقاضای نهایی از یکدیگر متمایز هستند و شیبی نزولی دارند. در بازار‌های انحصاری، تولید در نقطه تقاطع هزینه‌ نهایی و درآمد نهایی، انجام می‌شود.

چگونه در یک بازار انحصاری، سود را حداکثر کنیم؟

در بازار انحصاری با منحنی هزینه‌ نهایی مواجه می‌شویم که در بازار رقابت کامل نیز با آن برخورد کرده بودیم. هزینه‌های نهایی با افزایش مقدار تولید، زیادتر می‌شوند.

اغلب شرکت‌های فعال در بازار انحصار کامل، در مراحل ابتدایی تولید، هزینه نهایی تولید پایینی دارند. یعنی شرکت‌ها می‌توانند با افزایش بهره‌وری در هنگام رشد، تولید خود را افزایش دهند. با افزایش تعداد محصولات، هزینه نهایی تولید نیز بیشتر می‌شود.

برای مثال، یک اغذیه فروشی تولید‌کننده ساندویچ می‌تواند به آسانی و بدون استخدام نیروی کاری جدید یا خریداری تجهیزات پیچیده، تولید ساندویچ خود را در یک ساعت دو برابر کند و از ۱ ساندویچ به ۲ ساندویچ برساند.

زمانی که تولید رستوران به ۵۰ عدد ساندویچ در روز برسد، امکان دارد رشد بیشتر، نیازمند مبالغ زیاد، جهت سرمایه‌گذاری در نیروی کار ماهرتر یا خریداری تجهیزات پیشرفته‌تر باشد. این مورد را می‌توانید در قسمتی از منحنی هزینه نهایی که در حال صعودی شدن است، مشاهده کنید.

البته، منحنی درآمد نهایی برای شرکت‌های بازار انحصاری با شرکت‌های بازار رقابتی متفاوت است.  در بازار رقابتی درآمد نهایی برابر با قیمت است. درآمد نهایی در بازار انحصار کامل شیبی نزولی دارد و با قیمت محصول متفاوت است.

برای حداکثر کردن سود در یک بازار انحصاری کافی است به اندازه‌ای تولید کنیم که «درآمد نهایی» (Marginal Revenue MR) برابر «هزینه نهایی» (Marginal Cost MC) ($$MR=MC$$

) باشد.

دلایل بوجود آمدن بازار انحصاری چیست؟

دلایل متعددی برای بوجود آمدن بازار انحصاری وجود دارد. در واقع، منابع قدرت‌دهنده مختلفی وجود دارند که با قدرت بخشیدن به یک فرد یا شرکت عرضه کننده، انحصار را در بازار بوجود می‌آورند. در ادامه، تعدادی از این موارد معرفی شده‌اند.

• صرفه‌های مقیاس
• نیاز به سرمایه
• برتری فنی
• عدم وجود کالاهای جانشین
• در اختیار داشتن کنترل منابع طبیعی
• پیامد‌های ناشی از افزایش اعضای شبکه
• موانع قانونی
• فعالیت‌های اختیاری

مثال از عوامل بوجود آورنده انحصار

کنترل موجود بر یک منبع طبیعی مورد نیاز برای تولید کالای نهایی، یکی از عوامل بوجود آورنده قدرت انحصاری به شمار می‌رود.

این که تنها یک فرد یا شرکت تصاحب یک منبع را در اختیار داشته باشد، قدرت افزایش قیمت را – به میزانی بیشتر از هزینه نهایی – در اختیار او قرار می‌دهد. حتی امکان دارد او با این افزایش قیمت، مشتریان خود را از دست ندهد زیرا تنها عرضه‌کننده در سطح بازار است.

به عبارتی دیگر، کنترل منابع این اختیار را برای کنترل‌گر فراهم می‌کند که «رانت اقتصادی» (Economic Rent) ایجاد کند. این نتیجه، یکی از محتمل‌ترین پیامد‌های بوجود آمده در اثر ظاهر شدن بازار‌های رقابتی ناقص و به زبانی دیگر، بازار‌های انحصاری است.

مثال انحصار در دنیای واقعی

از شناخته‌شده‌ترین مثال‌های انحصار با دسترسی محدود به منابع طبیعی و کنترل منابع، شرکت «دِ بیرز» (De Beers) است. د بیرز انحصار تولید الماس را در سالیان متمادی قرن بیستم میلادی در اختیار داشت و از موقعیت خود برای دستکاری و تاثیرگذاری بر قیمت‌ها، در بازار بین‌المللی الماس استفاده کرد.

این شرکت، تولیدکنندگان مستقل را مجاب می کرد که به کانال انحصار تک‌جانبه آن بپیوندند. در حقیقت، زمانی که سایر تولیدکنندگان از پیوستن به کانال تک جانبه انحصاری د بیرز سر باز می‌زدند، د بیرز بازار را غرق الماس‌هایی با شباهت بالا با الماس های تولیدشده توسط این شرکت‌ها می‌کرد.

د بیرز همچنین، جهت کنترل قیمت‌ها از طریق عرضه، تعداد زیادی از الماس‌های تولید شده توسط دیگر تولیدکنندگان را خریداری و انباشته می‌کرد. این اوضاع در اوخر قرن ۲۱ میلادی، دستخوش تغییر شد.

در این زمان، تولید‌کنندگان الماس از روسیه، کانادا و استرالیا شروع به توزیع الماس در خارج از محدوده اقتصادی کانال دی بیرز کردند. افزایش آگاهی درباره استخراج غیرقانونی الماس در اردوگاه‌های کار اجباری و خرید و فروش آن‌ها برای تامین گروه‌های تسلیحاتی، اثری منفی بر فروش الماس داشت. سهم بازار د بیرز از ۹۰ درصد در دهه ۱۹۸۰ میلادی به ۴ درصد در سال ۲۰۱۲ میلادی رسید.

در عمل، ظهور بازار‌های انحصاری به دلیل کنترل کردن منابع، دلیل کم‌رنگی به شمار می‌رود. بازار‌های اقتصادی، کلان هستند و در این بازار ها عموماً چندین فرد حقوقی یا حقیقی منابع طبیعی را کنترل می‌کنند. تجارت بین‌الملل راهی است که از انحصاری بودن بازار‌های تحت سلطه صاحبان منابع طبیعی می‌کاهد و آن‌ها را به بازار‌های رقابتی نزدیک می‌کند.

انحصار طبیعی چیست؟

«انحصار طبیعی» (Natural Monopoly) زمانی رخ می‌دهد که شرکتی بتواند تمام تقاضای بازار را با هزینه‌ای کمتر از ادغام شدن دو یا چند شرکت کوچک‌تر و تخصصی‌تر، تامین کند.

صرفه‌های مقیاس و اثر شبکه‌ای دو نوع از موانع ورود به بازار به شمار می‌روند. آن‌ها واردشوندگان احتمالی را از ورود به بازار منصرف می‌کنند و در نتیجه به قدرت انحصاری بعضی از شرکت‌ها می‌افزایند. از جمله مثال‌های بسیار مهم انحصار طبیعی می‌توان به آب لوله‌کشی‌شده اشاره کرد.

راه‌اندازی سیستم لوله‌کشی در ابعادی گسترده، به سرمایه اولیه قابل‌توجهی احتیاج دارد. بنابراین، منطقی است که لوله‌کشی کردن آب آشامیدنی تنها در انحصار یک شرکت باشد.

صرفه به مقیاس چیست؟

با افزایش میزان تولید، هزینه تولید به ازای هرواحد محصول کاهش می یابد زیرا هزینه‌های ثابت بر تعداد زیادِ واحد‌های محصول تقسیم می‌شوند.

«صرفه به مقیاس» (Economies of Scale) را می‌توان زمان خرید عمده مواد اولیه در بلندمدت، افزایش یافتن تخصص مدیران، توانایی دریافت وام‌هایی با بهره پایین‌تر از بانک‌ها و دسترسی به مجموعه‌ای گسترده از ابزار‌های مالی، مشاهده کرد. هرکدام از این موارد در بلندمدت، کم شدن هزینه تولید را به همراه دارند.

انحصار طبیعی در اثر صرفه به مقیاس بوجود می‌آید. در انحصار طبیعی، هزینه کل متوسط به تدریج و مدوام با افزایش میزان تولیدات، کم می‌شود و برای فرد حقیقی یا حقوقی انحصارگر، مزیت قابل ‌توجهی در بخش هزینه‌ها در مقایسه با رقیبان احتمالی فراهم می‌کند. یعنی صرفه اقتصادی و بیشترین میزان بهره‌وری در این خواهد بود که تمامی تولیدات در یک شرکت، تجمع پیدا کند.

اثر شبکه‌ای چیست؟

اثر شبکه ای زمانی ظاهر می‌شود که ارزش کالا یا خدماتی در نتیجه افزایش استفاده افراد از آن، افزایش یابد. اثر شبکه ای موجب می‌شود که کالاها و خدمات معین بکارگرفته‌شده در سطحی گسترده، برای مشتریان جدید در مقایسه با کالاها و خدمات رقیب، جذاب‌تر بنظر برسد.

از مثال‌های این مورد می‌توان به شبکه‌های اجتماعی آنلاین اشاره کرد. شبکه‌های اجتماعی با بیشترین تعداد عضویت، برای کاربران جدید جذاب‌تر بنظر می‌رسند زیرا این افراد می‌دانند که ممکن است همکاران یا دوستان آن‌ها نیز در این شبکه‌ها حضور داشته باشند.

همچنین، این مورد برای برنامه‌های نرم‌افزاری معینی صدق می‌کند. برای مثال، اغلب افراد از نرم افزار «Microsoft Word» بهره می گیرند. با وجود در دسترس بودن برنامه‌های دیگر پردازش کلمه، امکان دارد فرد در صورت استفاده از آن‌ها به مشکل بربخورد و نتواند پوشه‌های کاری خود را برای افراد یا ماشین‌آلات استفاده‌کننده از این نرم‌افزار، ارسال کند. این مورد ورود به بازار و افزایش سهم در آن را برای شرکت‌های جدیدتر، مشکل‌ می‌سازد.

نقش دولت در بوجود آمدن انحصار

یکی دیگر از علل بوجود آمدن انحصار در بازار، دولت است. در واقع دو نوع انحصار بوجود آمده از دولت وجود دارد.

• انحصار دولتی
• انحصار اعطا شده از طرف دولت

انحصارهای اعطا شده توسط دولت از جنبه‌های بی‌شماری شباهت‌های زیادی با انحصارات دولتی دارند. اما تفاوت در آن‌ها سرچشمه گرفته از نوع تصمیم‌گیری عامل بوجود آورنده انحصار است.

انحصار دولتی چیست؟

در انحصار دولتی، دارنده انحصار، خود دولت و گروهی از افراد هستند که تصمیمات خود را در بنگاه‌های اقتصادی زیرمجموعه مستقیم دولت اتخاذ می‌کنند.

در انحصار اعطاشده توسط دولت، شرایط بوجود آمدن انحصار توسط قانون تحمیل می‌شود اما دارنده انحصار یک شرکت خصوصی است که خود تصمیمات تجاری خود را اخذ می‌کند.

انحصار اعطا شده توسط دولت

در این نوع از انحصار، دولت به فردی حقوقی یا حقیقی این حق را اعطا می‌کند که تنها تهیه‌کننده یک کالا یا خدمت باشد. رقیبان احتمالی نیز توسط قانون، مقررات و دیگر مکانیسم‌های اجرایی دولت، از بازار حذف می‌شوند. حقوق مالکیت فکری مانند حق بازنشر و ثبت اختراع، از جمله انحصار‌های اعطاشده توسط دولت به شمار می‌روند.

انحصار دولتی

در انحصار دولتی، بنگاهی اقتصادی تحت نظارت مستقیم دولت، انحصار را برقرار می‌کند و قوانین و مقررات منع‌کننده رقابت یا حفظ کنترل انحصاری بر عوامل تولید برای دولت، انحصار را حفظ می‌کنند.

شرکت های نفتی و پتروشیمی دولتی که در کشور‌های در حال توسعه نفت‌خیز قرار دارند (مانند «سعودی آرامکو» (Saudi Aramco) در عربستان سعودی و «PDVSA» در ونزوئلا) نمونه‌هایی از انحصارهای دولتی بوجود آمده از طریق ملی شدن منابع و شرکت‌های موجود هستند.

اداره پست ایالات متحده آمریکا نمونه‌ای دیگر از انحصار بوجود آمده توسط دولت، به شمار می‌رود.

تفاوت بازار رقابتی و انحصاری چیست؟

بازار‌های رقابتی و بازار‌های انحصاری دو سر طیف ساختار بازار‌ها را در اقتصاد تشکیل می‌دهند. البته شباهت‌هایی بین این دو نوع بازار وجود دارد. توابع هزینه یکسان هستند. هر دو این توابع سود را حداکثر و هزینه را حداقل می‌کنند. تصمیمات تعطیل شدن شرکت‌ها در این دو بازار، یکسان هستند. با این‌ حال، تفاوت‌های چشمگیر میان دو این بازار نیز کم نیستند.

از جمله تفاوت‌های این بازار‌ها می‌توان به درآمد نهایی و قیمت، تفاوت در محصولات، تعداد رقابت‌کنندگان، موانع ورود، کشش تقاضا، سود اضافه، حداکثرسازی سود و منحنی عرضه اشاره کرد.

رقابت انحصاری چیست؟

بازار «رقابت انحصاری» (Monopolistic Competition) نوعی از انواع بازار در اقتصاد است که در آن تعداد زیادی شرکت در بازار وجود دارند. در این نوع از بازار‌ها، محصولات ارائه‌شده تفاوت اندکی با یکدیگر دارند.

یعنی کالاها و خدمات ارائه‌شده در بازار رقابت انحصاری، همگن نیستند. در واقع، در این بازار، هر فروشنده عرضه‌کننده انحصاری کالای ناهمگن خود است و مشتریان برای تهیه کالای مخصوص او باید به خود او مراجعه کنند. البته، جانشین‌های نزدیکی برای این کالا در بازار موجود است

در این بازار، خریداران قیمت هر کدام از محصولات را با کیفیت هرکدام از این کالاها مقایسه می‌کنند. بنابراین، بین فروشندگان برای تصاحب سهم بیشتر در بازار، رقابت وجود دارد. درنتیجه ملاحظه می‌کنید که در این نوع از انواع بازار در اقتصاد، گروهی از شرکت‌ها با یکدیگر رقابت می‌کنند و همزمان، عرضه‌کنندگان انحصاری محصولات خود، به شمار می‌روند. از ویژگی‌های این مدل از انواع بازار، می‌توان به موانع اندک برای ورود و خروج اشاره کرد.

به علت وجود موانع اندک برای ورود، شرکت‌های رقیب جدید به صورت مداوم وارد بازار می‌شوند تا از کسب سود‌های بسیار بالاتر از مقدار معمول، توسط شرکت‌های موجود، جلوگیری کنند.

از جمله صنایع موجود در بازار‌های رقابت انحصاری می توان به پیرایشگری اشاره کرد. در این صنعت، پیرایشگاه‌هایی وجود دارند که تفاوت خدمات آن‌ها، خیلی قابل ‌توجه نیست اما رقابت میان آن‌ها چشم‌گیر است.

تعریف بازار رقابت انحصاری

بازار دارای ساختار انحصاری، را می توان به صورت بازاری ترکیبی میان بازار انحصاری و رقابت کامل، در نظر گرفت. با اینکه، بازار انحصاری و بازار رقابت کامل در دو سر طیف انواع بازار‌ها در اقتصاد قرار دارند، بازار رقابت انحصاری در جایی میانه این طیف قرار می‌گیرد.

بازار رقابت انحصاری به بازار انحصاری شباهت دارد. از جنبه‌ای این بازار شبیه به بازار انحصاری است و شرکت های موجود در آن می‌توانند در کوتاه‌مدت به سود‌های کلانی دست پیدا کنند. از طرفی دیگر، به علت ورود و خروج آسان به این بازار‌ها و وجود موانع اندک، شبیه به بازار رقابت کامل است.

مفهوم بازار رقابت انحصاری

به دلیل وجود علل زیر نمی‌توان بازاری با ساختار رقابت انحصاری را با جزئیات تعریف کرد.

• ناهمگنی محصولات در بازار رقابت انحصاری
• عدم امکان ارائه تعریف دقیق از صنعت

عدم همگن بودن محصولات در بازار رقابت انحصاری

محصولات در بازار رقابت انحصاری «همگن» (Homogeneous) نیستند. بنابراین، تعیین دقیق مقدار تقاضا در بازار برای محصول، امکان‌پذیر نیست.

عدم امکان ارائه تعریف دقیق از صنعت

از آن‌جایی‌که، بنگاه های اقتصادی فعال در صنعت، کالای مشابهی را تولید نمی‌کنند، تعریف کردن صنعت نیز پیچیده خواهد بود. بهترین تعریف این است گروهی از شرکت‌های فروشنده را در نظر بگیریم که محصولات ارائه‌شده توسط آن‌ها، جانشین‌های نزدیک یکدیگر، به شمار می‌روند.

ویژگی‌های بازار رقابت انحصاری

در بازار رقابت انحصاری، خریدار تنها می‌تواند کالای موردنظر خود را از یک تولید‌کننده تهیه کند. به عبارتی دیگر، بین محصولات تفاوت وجود دارد. شرکت‌ها به دلیل وجود تفاوت میان کالاها، متحمل پرداخت هزینه فروش می‌شوند.

تعداد زیادی فروشنده با شرایط عرضه و تقاضای وابسته، وجود دارد. فروشندگان «تعیین‌کننده قیمت» (Price Maker) هستند و منحنی تقاضا برای محصول یک فروشنده، شیب نزولی دارد. همچنین، تقاضا به صورت مطلق، کشش‌پذیر نیست.

شرکت‌، امکان بهبود یا کاهش کیفیت محصولات خود را دارد. بهبود کیفیت به افزایش تقاضا و قیمت کالای تولید شده در بازار رقابت انحصاری کمک می‌کند.

از طرفی دیگر، کاهش دادن کیفیت محصول هزینه متوسط تولید را نیز کم خواهد کرد.

شرکت‌ها برای کسب مواد اولیه مورد نیاز برای تولید کالا، با یکدیگر رقابت می‌کنند. همچنین، عملیات آن‌ها در حوزه تعیین‌شده‌ای از فناوری خواهد بود. در نتیجه، هیچ شرکتی نمی‌تواند کالایی با کیفیت بالاتر و با هزینه متوسط کمتر، تولید کند.

از شرکت‌ها انتظار می‌رود که که از شرایط تقاضا و هزینه، آگاه باشند. در واقع، آن‌ها باید از این دانش جهت بیشینه کردن درآمد انتظاری استفاده کنند

در رقابت انحصاری، هر شرکت باید به هدف حداکثرکردن سود، دست پیدا کند. در بازار رقابت انحصاری فرض می‌کنیم که تمامی شرکت‌ها دارای شرایط هزینه‌ای و تقاضای یکسان هستند.

تفاوت میان بازار رقابت کامل و رقابت انحصاری

در جدول زیر می‌توانید تفاوت های بازار رقابت کامل و رقابت انحصاری را از جنبه‌های گوناگون، بررسی کنید.

انحصار چند جانبه چیست؟

در «انحصار چندجانبه» (Oligopoly)، فروش محصولات در یک صنعت، توسط تعداد اندکی از شرکت‌های بزرگ، انجام می‌‌شود. از جمله مثال‌های انواع بازار در اقتصاد با ساختار انحصار چندجانبه، می‌توان به صنایع تولید دستگاه‌های اتومبیل،‌ تلویزیون و خطوط هواپیمایی اشاره کرد. در بازار انحصار چندجانبه در مقایسه با بازار انحصار کامل، درصد رقابت، کمی بالاتر است.

رفتار شرکت‌ها در بازار انحصار چندجانبه به چه صورت است؟

در بازار انحصار چند جانبه شرکت‌ها می‌توانند به شدت با یکدیگر رقابت کنند و در نهایت ساختاری شبیه به ساختار شرکت‌های موجود در بازار رقابتی را داشته باشند. در این‌صورت، هزینه‌ها به شدت کاهش پیدا می‌کند و سود به صفر خواهد رسید.

اگر شرکت‌های فعال در بازار انحصار چندجانبه با یکدیگر همدستی کنند، فعالیت آن‌ها شبیه به فعالیت شرکت‌های موجود در بازار انحصار کامل خواهد شد. در نتیجه، آن‌ها قادر به افزایش قیمت و کسب سود بسیار بالایی خواهند بود.

ویژگی بازار انحصار چندجانبه

شرکت‌های موجود در بازار انحصار چندجانبه را با وابستگی میان تصمیمات مختلف آن‌ها مانند میزان تولید، قیمت، تبلیغات و موارد مشابه با تصمیمات شرکت‌های دیگر، می‌شناسند.

در تحلیل انتخاب‌های شرکت‌های انحصار چندجانبه در رابطه با قیمت‌گذاری و مقدار تولید باید به همدستی آن‌ها یا رقابت‌کردنشان توجه کنیم.

دلیل وجود انحصار چندجانبه در انواع بازار‌ ها در اقتصاد چیست؟

به صورت کلی، برای مثال، زمانی که دولت، به به ۳ شرکت متفاوت داروسازی، حق انحصاری تولید داروی کاهنده فشار خون را اعطا می‌کند، این امکان وجود دارد که این ۳ شرکت، ساختاری مشابه انحصار چند جانبه را به خود بگیرند.

به صورت مشابه، زمانی شاهد «انحصار طبیعی» (Natural Monopoly) هستیم که مقدار تقاضا‌شده در بازار تنها به اندازه فعالیت یک شرکت و هزینه معادلِ کمترین مقدار در منحنی هزینه متوسط بلندمدت باشد.

در چنین وضعیتی، بازار تنها گنجایش یک شرکت را دارد زیرا شرکت کوچک‌تری نمی‌تواند وجود داشته باشد که در هزینه متوسط پایین رقابت کند. شرکت بزرگ‌تری هم وجود ندارد که کالاهای تولیدشده توسط خود را با توجه به تقاضای موجود در بازار به فروش برساند.

تعریف بازار انحصار خرید

«بازار انحصار خرید» (Monopsony) بازاری است که در آن تنها یک خریدار وجود دارد. همان‌طور که پیش‌تر مشاهده کردید، تعداد کم خریدار یا فروشنده، قدرت بیشتر آن‌ها را به همراه دارد.

اگر بازار انحصار خرید تعداد خریداران اندکی داشته باشد اما این تعداد بیشتر از یک عدد باشند، آن‌را بازاری با «انحصار چندجانبه خرید» (Oligopsony)  می‌نامند. این نوع از ساختار بازار، زیرمجموعه سیاست گذاری‌های رقابتی به شمار نمی‌رود.

برای مثال فرض کنید در شهری کارخانه فرآوری ذغال‌سنگ وجود دارد که تمامی افراد در آن استخدام می‌شوند. این بازار انحصار خرید تمام نیروی کار در شهر است. در واقع، کارخانه ذغال‌سنگ می‌تواند میان استخدام این نیروی کار و پرداخت حقوق به آن‌ها (خرید نیروی کار) و عدم استخدام آن‌ها، تصمیم گیری کند.

بازار انحصار چند جانبه خرید چیست؟

بازار «انحصار چندجانبه خرید» (Oligopsony) نوعی بازار «رقابت ناقص» (Imperfect Competition) به شمار می‌رود. به علت حضور تعداد اندکی خریدار در این بازار، آن‌ها می‌توانند فروشندگان را مجبور به پذیرفتن قیمت ثابت کالاها و خدمات کنند.

در بعضی اوقات، امکان دارد خریدار، شرایط مبادله کالاها و خدمات را به فروشنده تحمیل کند. در این‌ صورت، ممکن است، کالاها و خدمات در قیمتی پایین‌تر از هزینه تولید به فروش برسند. بنابراین، فروشنده ضرر می‌کند و حتی ممکن است از بازار خارج شود.

خریداران با داشتن قدرت در بازار و به علت سهم داشتن و منابع مالی خود، می‌توانند با تغییر دادن سیاست‌های دولت به صورت دلخواه، نتیجه بازار‌ را به نحوه مطلوب خود، عوض کنند.

دستکاری در بازار انحصار چندجانبه خرید

قراردادهای بازاریابی و تولید، دو ابزار مهم شرکت‌های انحصار چندجانبه برای اداره کردن و دستکاری بازار‌های کشاورزی و در نهایت، انباشتن سرمایه به شمار می‌روند.

مبحث رفتار تولیدکننده، منحنی امکانات تولید و دروس مشابه، در اقتصاد خرد بررسی می‌شوند. اقتصاد خرد در واقع پایه اقتصاد را تشکیل می‌دهد و حتی مفاهیم اقتصاد کلان براساس تعاریف اقتصاد خرد، بوجود آمده‌اند.

 مهم‌ترین موارد تعیین‌کننده انواع بازار چه هستند؟

مهم ترین ویژگی های تعیین‌کننده ساختار بازار ها را در ادامه شرح داده‌ایم. از تعامل و تفاوت موجود میان این ویژگی‌ها می‌توانیم انواع ساختار‌های گوناگون بازار‌ها را مشخص کنیم.

• تعداد عاملان اقتصادی بازار ( هم خریداران و هم فروشندگان)
• قدرت نسبی مذاکره آن‌ها (توانایی قیمت‌گذاری)
• تراکم آن‌ها
• درجه تفاوت و منحصر به‌فرد بودن محصولات
• سادگی ورود به بازار و خروج از آن

جمع‌بندی

ممکن است در شهری که زندگی می‌کنید تعداد زیادی رستوران اما تنها یک شرکت تولید‌کننده دستگاه‌های تلویزیون وجود داشته باشد. امکان دارد این سئوال به ذهن شما خطور کند که چگونه تعداد این شرکت‌ها بر قیمت در بازار و بهره‌وری آن تاثیرگذار است.

اقتصاد از تعداد بی‌شماری شرکت و بنگاه اقتصادی تشکیل شده که خدمات و کالاهای مورد استفاده شما را ارائه و تولید می‌کنند. بعضی از این شرکت‌ها، بزرگ هستند، تعداد زیادی نیروی کار استخدام کرده‌اند و هزاران سهام‌دار دارند.

بعضی از بنگاه‌های اقتصادی دیگر، مانند پیرایشگاهی که به آن مراجعه می‌کنید، کوچک هستند، نیروی کار کمتری دارند و امکان دارد توسط یک فرد یا یک خانواده اداره شوند.

مطابق قانون عرضه، در زمان بالاتر بودن قیمت کالاها، شرکت‌ها تمایل بیشتری به فروش و تولید میزان بیشتر از آن کالا دارند و این پاسخ منجر به صعودی شدن منحنی عرضه می‌شود. در این نوشتار، به صورت جزئی‌تری با رفتار تولید‌کننده و رفتار‌هایی که منجر به شکل‌گیری منحنی عرضه می‌شوند، آشنا شدیم.

منبع : https://blog.faradars.org